مرثیه‌ی فاو و فردو

شبيه‌سازي‌هاي تاريخي در ميان ما ايرانيان سابقه‌اي طولاني و کليشه‌اي دارد. به خصوص در مورد رخدادهاي سياسيِ خاص و نقاط عطف تاريخ‌ساز. اين روزها نيز که چشم بسياري از ايرانيان به ادامه مذاکرات هسته‌اي دوخته شده و اقشار مختلف جامعه ايران چشم‌انتظار حصول نتيجه‌اي مشخّص از اين گفت‌وگوها هستند؛ برخي فرصت‌طلبان سياسي با شبيه نمودن توافق ژنو با قطع‌نامه 598 شوراي امنيت درباره پايان جنگ تحميلي؛ قصد تخطئه و نفي فوايد اين مذاکرات را در سر دارند. آنها از شوق جامعه ايران به تداوم جنگ و خيانت سازش‌کاران در پذيرش قطعنامه سخن به ميان مي‌آورند، حال آن‌که سخن اينان مبني بر ناراحتي اکثريت جامعه ايران از پايان جنگ هشت‌ساله هيچ استناد جامعه‌شناختي و تاريخي ندارد. امّا سخن گفتن از حالات و احساسات بخش‌هاي مختلف جامعه نسبت به جنگ و تداوم يا توقف آن، تنها در سياست خلاصه نمي‌شود بلکه به ادبيات و به خصوص رُمان نيز راه يافته است. رضا اميرخاني، نويسنده جوان و محبوب ايراني، تعلّق خاطر خاصّي نسبت به دفاع مقدّس داشته و بيش‌ترين محوريت را در آثار داستاني خود به اين مسئله اختصاص داده است. اوّلين اثر اميرخاني رُماني با نام «ارميا» که در سال 1374 از سوي نشر سمپاد و بعدها از سوي انتشارات سوره مهر به چاپ رسيد؛ به روايت داستان رزمنده‌اي با همين نام مي‌پردازد. ارميا در آخرين روز جنگ تحميلي همزمان با پذيرش قطع‌نامه 598 از سوي ايران؛ بهترين دوستش با نام مصطفي را بر اثر اصابت(به زعم ارميا) آخرين ترکش از آخرين خمپاره‌اي که از سوي دشمن پرتاب شد؛ از دست مي‌دهد. ارميا که جواني متموّل از شمال شهر تهران است و در جبهه و در اثر دوستي با مصطفي، دچار تحوّل بزرگي شده است، پس از پايان جنگ و برقراري آتش‌بس نيز حاضر به بازگشت از جبهه‌هاي نبرد نمي‌شود. حضور هميشگي او در سنگر مصطفي موجب مي‌شود فرمانده گردان وي را به يک روان‌کاو معرفي کند. امّا به جاي آن‌که ارميا از روان‌کاو تأثير پذيرد، کار برعکس مي‌شود! سرانجام ارميا همراه پدرش که به سراغ او آمده به تهران بازمي‌گردد ولي روحيه مجاهد ارميا که هنوز در حال و هواي جبهه به سر مي‌برد؛ جدا از فضاي حاکم بر جامعه است. ارميا به تعبيري نوستالژي مرگ دارد و هر لحظه حسرت مي‌خورد که چرا به همراه مصطفي شهيد نشد: «سعادت نداشته، شانس نداشته، مسئله يک مسئله ساده احتمال نيست وگرنه هم او بايد مي‌رفت، هم من. يک متر که فاصله‌اي نيست. ارميا معمّر آدم نيست». داستان پس از اين شرح دوگانگي‌هاي ارميا با مردم زمانه است. او که تاب اين تغيير رويکرد اجتماعي را ندارد از تهران به سوي شمال مي‌رود و در يک کارگاه معدن مشغول کمک کردن به معدن‌چيان مي‌شود.

ادامه از صفحه 7

چنان زاهدي که براي رياضت و بريدن از دنياي دون به سختي‌ها و مصائب جسمي تن مي‌دهد. تا اين‌که خبري جانسوز را مي‌شنود: روح خدا به خدا پيوست. ارميا که تاب و طاقت از کف داده براي وداع با مُراد و امامش راهي تهران مي‌شود و آن‌جا تقديري را که در انتظار اوست درمي‌يابد. رُمان به وضوح داستان تقابل روحيه مجاهدي خسته و دل‌سوخته با شهري است که سخن او و هم‌رزمانش را نمي‌فهمد. شايد اگر بگوييم «آژانس شيشه‌ايِ» ابراهيم حاتمي‌کيا واگويه‌اي از اين رُمان است، بيراه نگفته باشيم. امّا ارميا هم‌چون حبيب است، او به وقت درک اين تغيير و تقابل، راه ستيز با جامعه را در پيش نمي‌گيرد بلکه خود راهي ديگر برمي‌گيرد و از شهر و ديار زندگان خارج مي‌شود. به بيان ديگر او از جنس بسيجي‌هايي است که به گفته حاج کاظم سوز دارند نه دود. مهم‌ترين ويژگي ارميا روايتِ داستان در فضايي رئال و به دور از تعصّبات ايدئولوژيک است. داستان به زيبايي تغيير فضاي اجتماعي ايران پس از پايان جنگ و تغيير روحيه جامعه را به تصوير مي‌کشد و هرگز در پي خط‌کشي‌هايي چون خودي و غيرخودي نيست. از سوي ديگر نويسنده با بازگشت‌هاي گاه‌به‌گاه خود به دوران جنگ و روايت خاطرات ارميا و مصطفي به خوبي تأثير جنگ بر رزمندگان عاشق‌پيشه و مجاهد را بيان نموده است. اميرخاني پس از «ارميا» يک مجموعه داستان و يک داستان بلند با موضوعاتي در ارتباط با جنگ نيز به چاپ رساند. داستان بلند «اَز بِه» در سال 1380 از نشر نيستان منتشر شد. اين داستان روايت نامه‌هايي است که ميان چند نفر از جمله دو خلبان جنگ تحميلي تبادل مي‌شود. گفتني است که اميرخاني خود داراي مهارت خلباني است. ماجراي اصلي اين است که خلبان جانبازي به نام مرتضي مشکات که دو پاي خود را از دست داده، بار ديگر مي‌خواهد پرواز کند که با ممانعت همه مواجه مي‌شود. اما دست آخر به کمک دوست خود رحيم ميريان با شگردي جالب موفق به پرواز مي‌شود و در اين ميان ماجراي عاطفي ديگري هم شکل مي‌گيرد. عنوان کتاب نيز به همين دليل اَز بِه نام گرفته که عبارت ابتدايي نامه‌ها است. مجموعه داستان‌هاي کوتاه با عنوان «ناصر ارمني» نيز در سال 1383 از سوي نشر نيستان منتشر شد. يازده داستان با عناوين زمزم؛ انگشتر؛ رتبه قبولي؛ يک پژوهش خشن؛ کوچولو؛ ناصر ارمني؛ کمال؛ سه نفر؛ خيابان؛ سال نو و گوش شنوا مجموعه داستان ناصر ارمني را تشکيل مي‌دهند. زمزم درباره تفحّص پيکر شهيدان مفقودالاثر؛ انگشتر روايت داستاني جنايي با محتوايي فراطبيعي و عرفاني؛ رتبه قبولي درباره رابطه يک دانش‌آموز با يکي از مهاجرين شيعه عراقي؛ يک پژوهش خشن روايتي طنز از واقعه‌اي تلخ درباره مرگ تصادفي يک نوجوان؛ کوچولو داستان ديدار يک کودک با پدر جانبازش که از جبهه بازگشته؛ ناصر ارمني داستان تلاش ناصرِ مسلمان براي زدودن لقب ارمني از خويش؛ کمال خاطرات يک ايراني مقيم آمريکا از کار کردن در يک مکانيکي؛ سه نفر داستان پياده‌روي سه جانباز در شهر؛ خيابان روايت خيابان‌گرديِ روح يک شهيد؛ سال نو داستاني تقاطعي از گفت‌گوهاي مختلف چند شهروند و بهره‌گيري از تقابل چپ و راست در فضاي سياسي آن روز ايران و گوش شنوا روايتي از درددل با يک جانباز شيميايي است که قدرت سخن گفتن ندارد بنابراين شنونده خوبي است! امّا اميرخاني ارميا را رها نمي‌کند و بار ديگر در رُمان «بي‌وتن» که در سال 1387 توسط نشر علم منتشر شد؛ به ادامه زندگي او نه در ايران که در آمريکا مي‌پردازد. ارميا که در ايران و در بهشت زهرا بر سر آرامگاه مصطفي با دختري به نام آرميتا که براي تحقيقات مذهبي از ينگه دنيا راهي ايران شده بود؛ آشنا مي‌شود براي ازدواج با او راهي ديار شيطان بزرگ مي‌شود. گفتني است که اميرخاني در سال 1379 سفري به آمريکا داشته و از تجاربش در اين سفر به خوبي در رُمان استفاده کرده است. فصل اوّل با نام «معني» به ورود ارميا به آمريکا و آشنايي‌اش با رييس و البتّه دوست آرميتا به نام خشي مي‌پردازد. رُمان پس از اين داستان تقابل ارميا و خشي است. داستان تقابل مسلماني پاک‌زيست با مسلماني پول‌زيست! در فصل دوم با نام «پنج» اين تناقض‌ها رنگ روشن‌تري به خود مي‌گيرد. فصل‌هاي سوم و چهارم به ترتيب با عناوين «مسکن» و «پيشه» تشکيل خانه و شغل ارميا در آمريکا را شرح مي‌دهد و فصل پنجم روايتي تأثّربرانگيز و بسيار پُراحساس از شب قدر ارميا در يک کاباره آمريکايي است. روايتي با ذکر اين جمله از اميرالمؤمنين(ع) در دعاي کميل که «الهي کَم مِن ثناء جَميلٌ لَستُ اَهلاً لَهُ نَشَرتَه»(خدايا چه بسيار ستايش‌هاي زيبا از من پراکندي حال آن‌که لايقش نبودم). فصل ششم با نام «ژنتيک» داستان ازدواج آرميتا و ارميا است و سرانجام فصل هفتم روايتي از متّهم شدن ارميا به قتل يک دختر از هم‌آپارتماني‌هايش در جنگل‌هاي آمريکا! و ذکر اين عبارت از دعاي عيد فطر از امام سجاد(ع) در صحيفه سجاديه که «اللهم الاَرحَم مَن لايَرحَمهُ العِباد وَقبَل مَن لايَقبَلُهُ البِلاد»(خدايا رحم کن بر کسي که بندگانت به او رحم نمي‌کنند و بپذير کسي را که سرزمين‌ها او را نمي‌پذيرند) به تعبير ارميا براي طيّ مسير اين دو عبارت از امام علي(ع) به امام سجّاد(ع) بايد از کربلا گذشت و بي‌وتن(وتن به معناي رگ گردن) و شايد بي‌وطن شد! نويسنده در اين اثر به خوبي توانايي‌هاي تحسين‌برانگيز خود در روايتي دقيق و البتّه جذاب از سرزميني ناآشنا را به نمايش مي‌گذارد. از سوي ديگر آشنايي اميرخاني با اصطلاحات و عبارات مختلف انگليسي و عربي و تلفيق آن با ضرب‌المثل‌ها و عبارات شيرين فارسي به غناي ادبي متن افزوده است. هم‌چنين پايان «بي‌وتن» هم‌چون پايان «ارميا» باز است. نويسنده بار ديگر تقابل‌ها و تضادهاي ارميا با فرهنگ زمانه‌اش را به تصوير کشيده و روحيه قاطع و سازش‌ناپذير ارميا را در عين عدم مردم‌ستيزي‌اش به خوبي نمايان مي‌کند. ارميا هر جا که دل‌خسته از شهر و خيابان‌هاي آمريکا مي‌شود پناه به خلوتي ديگر مي‌برد و اين تداوم همان روحيه‌اي است که او را از تهران به شمال کشاند. اميرخاني در اين رُمان هويتي انساني و آزاده را در قلب سرمايه‌داري جهان هويدا مي‌سازد. شخصيتي که نه در مدرنيته ماشيني و علم‌گراي افراطي هضم مي‌شود و نه راه ستيز پيش مي‌گيرد که راه خويش را مي‌يابد. مسکن و شغل خويش را متناسب با محيط و اطرافيانش پيدا مي‌کند و در پي التزام قلبي به آن چيزي است که مسلمانان ظاهربين اطرافش التزام عملي بدان دارند! او بارها با گفت‌وگوهاي مصطفي(که نسبت به رُمان ارميا اندکي تغيير کرده است) و ارميا در اين اثر بازتاب روحيه يک رزمنده در نظامي سرمايه‌سالار را مي‌نماياند. اين آثار نه واگويه شعارهاي ايدئولوژيک که رواياتي خواندني هستند.