نام كتاب: نشت نشا

نویسنده: رضا امير خاني(www.ermia.ir)

انتشارات: قدیانی

سال انتشار: 1380

 نشت نشا عنوان مقاله‌ای از رضا اميرخانی داستان نويس ايرانی می‌باشد. اين کتاب به بررسی پديده فرار مغزها و عوامل آن می‌پردازد.  علت نامگذاري اش هم اين است كه از فرار به دليل بار منفي زيادي كه دارد استفاده نشده، مهاجرت هم به گونه اي بار مثبت دارد؛ بنابر اين از "نشت" كه بينابين هست و كمي به سمت منفي متمايل است استفاده شده. به نظر امير خاني؛ کشور برای رسيدن به علم بومی بايد سؤال بومی داشته باشد.

 گوشه هايی از اين كتاب:

"...مسأله زيرزميني نيست. در آن مافيايي وجود ندارد. حرف در آورده‌ايم كه باندهايي زيرزميني براي بچه‌ها پذيرش مي‌فرستند و خودمان هم باور كرده‌ايم. بچه‌ها سر و دست مي‌شكنند براي رفتن. بگذار مسؤولانِ آگاه بخوانند‍! دانش‌جوي سالِ سه‌ي شريف اگر اپليكيشن فرم دستش نباشد و براي تافل لغت حفظ نكند، يا مشنگ است، يا فقير است، يا پخمه.

...خيال كرده‌ايم كه در زمين خودمان دانش‌گاه ساخته‌ايم و نيرو مي‌پرورانيم و آينده‌سازان، مملكت را زير و زبر مي‌كنند و انقلابِ فرهنگي و توسعه‌ي علمي و مشتي محكم... اما ديديم كه اولين سوراخِ پذيرش كه باز شد، به‌ترين نيروهاي‌مان ظرفِ سه سوت كندند و رفتند و به قولِ متواتر فرار كردند... اصلا فراري در كار نيست. فرار از كجا به كجا؟ جهانِ سوم موظف است تا مقطعِ كارشناسي، براي جهانِ اول نيرو تربيت كند، ارشد و دكترايش را هم شايد بعدتر به برنامه‌مان اضافه كنند! بعد حضراتِ از ما به‌تران خودشان دست به گزينش و انتخاب مي‌زنند و چاق و چله‌ها را سوا مي‌كنند. به همين راحتي. ما خيال مي‌كنيم كه صاحب دانش‌گاه شده‌ايم. دانش‌گاهِ ما ارتباطي به كشورِ ما ندارد. دانش‌گاه‌هاي ما شعباتي از دانش‌گاه‌هاي اروپا و امريكا هستند.

. ..اين‌جا دانش‌گاه ساخته نشده است. دانش‌گاه ترجمه شده است. لذاست كه مي‌بيني دانش‌گاه به جاي حلِ مشكلاتِ مملكتِ ما، مشكلاتِ ممالكِ ديگر را حل مي‌كند!
نشت‌ِ نشا يك امرِ طبيعي است. يعني اگر دانش‌جوي مهندسي بعد از پايانِ تحصيل به اين نتيجه نرسد كه بايستي براي زنده‌گيِ علمي به خارج از كشور برود، يك تصميمِ غيرِعقلاني گرفته است.  

. ... مسولاني كه گمان مي كنند در اتاق فرمان نشسته اند از همين قماش اند.ان ها روابط دروني فرايند ها را درك نكردهاند.مي خواهند طبق مفاد بخش نامه و مصوبه و صورت جلسه اهرم فرار مغزها را به سمت پايين فشار دهند و كليد اقتصاد را روشن نمايند و شير اشتغال را باز كنند!و اين تفكر كه مي گويم شايد مضحك باشد اما متاسفانه واقعيتي تراژيك است فرا روي همه ما."

فهرست مطالب:

·         نشت نشا! www.ermia.ir/contents.aspx?id=74

·         روابط علی (نشت نشا، یک مسألهٔ کلان) www.ermia.ir/contents.aspx?id=75

·         کانون توطئه… (نمونه‌هایی از نگاه رایج خرد غیرمسأله‌ای به پدیده‌ی نشت نشا) 76= www.ermia.ir/contents.aspx?id

·         در زمین که می‌کاریم؟ (با این کاشت و داشت و برداشت، نشت نشا یک امر طبیعی است)                                                                        77= www.ermia.ir/contents.aspx?id

·         علم بومی… (تنها راه آب‌بندی نشت نشا)

·         متدولوژی (نمونه‌ای از ترجمه‌ی ناموفق علم)

·         باز هم متدلوژی (باز دست مریزاد به اهل ترجمه‌ی روش)

·         علوم انسانی (عقب‌ماندگی جدی‌تر در علوم انساتی)

·         علم و زنده‌گی! (آیا غربی‌ها علم بومی دارند؟)

·         رپ یا انصار؟ (نمونه‌ای از نگاه بومی فراموش‌شده)

·         زنده‌گی و علم! (مقدار مجاز فاصله‌ی شهر تا دانش‌گاه چه‌قدر باید باشد؟)

·         نتایج دروغین نظام آموزشی (تنگ‌چشمان نظر به میوه کنند!)

·         چه نباید کرد؟ (فرار مغزها به فرموده متوقف نمی‌شود!)

·         تکریم (سازو‌کار تکریم درست)

·         ارزیابی مستمر و حقیقی… (تنها سازو‌کار تکریم درست…)

·         چه باید کرد (دو راه‌برد بلندمدت و میان‌مدت)

·         سخن آخر (نجوایی با اهالی نشت نشا)

 ·         مؤخره

رضا امیرخانی صاحب پرفروش ترین رمان ایران، بیوتن و دانش آموخته ی مکانیک شریف است. برای نوشتن این رمان سفری به آمریکا داشته است. پس از رحل اقامت سری هم به دانشگاه هاروارد می زند ولی با فضایی روبرو می شود که انتظار آن را نداشته است. او در دانشگاه مغازه ها، خیابان ها و ساختمان هایی را می بیند که بیشتر مربوط به فضای شهری و محل زندگی عمومی بود. حتی فضاهایی همچون سالن بیلیارد و کافی شاپ که کاملا با فضاهای درسی عجین شده اند. برای نمونه از برگزاری یک کلاس درس در طبقه ی دوم یک کافی شاپ، شب هنگام با توافق دانشجویان آگاه می شود. خواندن خاطرات او جذاب و کمی تعجب آور است. در نهایت امیرخانی، خود این فضا را تزریق زندگی به علم و دانشگاه معرفی می کند و از حرکت معکوس در دانشگاه های ایران انتقاد می کند. حرکتی که شاید بتوان آن را زندگی زدایی از علم نامید.

این ماجرا را برای دوستم تعریف کردم. دوستی که پرسید: به نظر تو آیا اشکالی ندارد که شهدا در دانشگاه دفن شوند؟ مقام شهید محفوظ، ولی آیا مسائل اجتماعی و غیرعلمی را به محیط علم و دانشگاه آوردن، کار درستی است؟

حق بود ولي تلخ هم.

اين كتاب باعث شد نگاه من به دانشگاه خيلي مأيوسانه بشه

اما براي اينكه خداي نكرده دچار نااميدي نشم اين تصوير رو گذاشتم تا يكم حالم بهتر بشه!

اگر یک منطقی-یعنی کسی که با منطق سر و کار دارد- شروع به خواندن این نوشته کند همین اول از تیترش ایراد می‏گیرد که چرا در آن یک پیش‏داوری کرده‏ای و حتی اگر نشت نشای امیرخانی موجب درس نخوانی شده باشد تو باید در این نوشته در مقام اثبات مدعایت باشی و نه القای نتیجه.
خب البته این سخنی منطقی‏ست و کمتر جای چون و چرا یا اما و اگر دارد. اما نتیجه‏ای که من از استقراء ناقص خودم گرفته‏ام یعنی همین که نشت نشا سبب درس نخوانی میشود برایم بسی دلچسب تر از دست به یخگی با منطقییین است!
ترم سوم بودم که نشت نشای امیرخانی را خواندم و آنوقت یک جزوه‏ی زیراکسی بود در باره فرار مغزها. آخرش را درست یادم نیست، ناشرین‏اش گویا جمله‏ای نوشته بودند به این مضمون که: کفریاتی که در این دفتر خواندید لزوما مورد تایید ناشرین نیست. درست یادم نیست نوشته بودند کفریات یا شرکی‏جات یا هر "یات" و"جات" دیگر. اما یادم هست که این عبارت را جوری نوشته بودند و جایی چپانده بودند که هر تنابنده‏ای که بنای خواندن آن وجیزه را داشت حتما با آن برخورد می‏کرد و لابُد از خود می‏پرسید مگر در این رساله چه نوشته شده؟
گمانم همین چند کلمه، این کک را به تنبان همان تنابنده‏ی مذکور می‏انداخت که برود و نوشته را ببیند و بخواند و بعد از خواندن هم حسابی کیفور از انتقاداتی که نگارنده از صدر و ذیل آموزش و نظام آموزشی کرده بدهد خلایق و دوستان و رفقا و اساتید هم بخوانند.

تا اینجایش که خیر است، یعنی یک نویسنده‏ی با مرام در مملکت کتابی یا مقاله‏ی بلندی نوشته که مفت مسلم در اختیار یک سری ناشر بی‏کار که از قضا کفریات هم طبع می‏کنند قرار داده و آنها هم نامردی نکرده و باز مفت منتشرش کرده‏اند و من و آقا مصطفی هم مفت کپی می‏گرفتیم و می‏دادیم خلایق بخوانند.
این بود تا نمیدانم سال 84 یا 85 در نمایشگاه کتاب بین المللنا در تهران دیدم کتاب را قدیانی چاپ فرموده و البته یک کپه از آنرا هم گذاشته وسط غرفه‏اش تا خلایق ببینند و لذت ببرند.

بین الهلالین عرض کنم که این کپه چندان هم بی‏شباهت به کپه چشمی نبود که آغا محمدخان گاجار(!) از چشمان کاشی‏ها برپا کرده بود با این تفاوت که او چشم خلایق را در آورده بود و آقا رضا هم چشم نظام آموزش را کور کرده بود و هم پشت زیگفرید ما یحتوی نظام آموزشی را پاره کرده بود و هم چشم خلایق را در آورده و هم دهان ایشان را باز گذاشته و هم در انتظار جایگزین و بدیلی برای نظام آموزشی ایشان را مات کرده بود.

جلدی پریدم و رفتم از همان کپه کتاب مذکور ده جلدی ابتیاع نموده و هشت هزار توامن(تقریبا) پول بی زبان(1) را پای ده جلدش دادم که هر جلدی هزار تومان بود و بیست درصدی هم تخفیف داشت و ما هم از کپی گرفتن‏ها خلاص می‏شدیم و هدیه می‏دادیم.

(2)گذشت تا این‏که میل و رغبتمان روزاروز به درس کمتر و کمتر شد و ممتازی و شاگرد اولی‏هایمان جایش را داد به ...
شاید خیلی‏های‏تان روزهای افت و رکود خودتان را به یاد نیاورید اما لا اقل بنده شهامت و حافظه‏ی کافی برای بیاد آوردن آن روزها را دارم و به شما هم کمک می‏کنم تا به یادتان بیاید،
الآن اما از آن دوران ذلت(!) دو سالی می‏گذرد و باز دوره به ما دور داده است و باز درس می‏خوانیم و تاملات فلسفی هم می‏فرماییم و از همین‏رو هم باز برگشتم و کتابی را که زمانی کتاب بالینی‏ام شده بود خواندم.
تازه فهمم رسید که چرا نشت نشا اولین سستی‏ها را برای درس‏نخوانی در من بوجود آورده بود. این نه ایرادی بر کتاب و نه ایرادی بر نویسنده نبود بلکه شاید معلول شرایط من و بازه‏ای بودکه در آن قرار داشتم. سیستم آموزشی ما دوازده سال کودکان را با ریاضیات و معارف سرگرم می‏کند و در تمام این سال‏ها امید و هدف نوآموز تا دانش‏آموز، دکتر و مهندس و خلبان شدن است و هنگامی که با دکتری و مهندسی تماس بی‏واسطه پیدا می‏کند تازه شصتش خبردار می‏شود که چه کلاهی بر سرش رفته و چه گشاد! نه اینکه دکتری و مهندسی چیزی بی‏خود و بی‏مصرف باشد(البته شاید هم باشد اما الآن موضع من رد یا اثبات آن نیست)بلکه این نظام آموزشی و این شیوه‏ی پیاده‏سازی آن و این‏گونه تدریس و تحصیل و پژوهش با صورت مثالی یا ذهنی یا تخیلی یا وهمی او فاصله بسیار دارد و در این میانه یک جرقه کافی است که خرمن اوهام تازه-دانشجو را آتش بزند و چه چیزی بهتر از نشت نشای امیرخانی که هم دانش تحصلی را به کنایه می‏راند و هم از شیخ بهایی شیر و شکر برایمان می‏خواند؛ که "علم رسمی سر به سر قیل است و قال و یا ندیمی قم" که در مضیقه ی مجال افتاده اُم!

البته امیرخانی توقعاتش و انتقاداتش را منظم کرده و در جلسه‏ای که راجع به نشت نشا و به پیشنهاد بنده در دانشگاه‏مان برگزار شد مقصودش را بیشتر مهندسی کرده بود. او طرح کرد که هدفش این بوده که هرکس در رشته‏ی خودش باید جلد دومی بر نشت نشا بنویسد و روش‏ها را دست‏خوش تغییر سازد و انقلابی صوری در علوم پدید آورد که این هدف نشت نشا بوده.

البته امیرخانی در جاهایی از کتاب یا مقاله‏ی بلندش اشاره به روش می‏کند و تصحیح آن را لازم می‏داند، او همچنین در مقاله‏اش به جایگاه دانشگاه در جامعه هم می‏پردازد اما در این میانه نمی‏توان بر سرگردانی او -و بالتبع خواننده- در میان مفهوم "علم به معنای درک ماهیات" و "معقول ثانی->دانش تحصلی‏" سرپوش نهاد. امیرخانی شاید می‏خواست به قورباغه‏های در حال پختن آینه‏ای نشان بدهد یا نیشتری بر مادیان خفته‏ی دانشگاه بزند اما بخاطر مشخص نبودن گروه سنی مخاطب در کتاب او، آثاری سوء هم به بار می‏آید.

در همان مطلب قبلی که باعنوان "شهر فضایی از آن خداست" نوشته بودم عرض کردم که اگر بناست کسی، چیزی در باب علوم و نسبت آن با دین یا در باب دانشگاه و نظام آموزشی و الخ بنویسد بهتر است جایگاه نقد و سیبل را نشان بدهد، بگوید من دارم کجا را هدف می‏گیرم و مثلا این دایره که می‏کشم علم است و علم مثلا حصولی و حضوری است و این‏دو یا منفک‏اند و یا یک پیوستار و دانش و علم حصولی این‏جا قرار می‏گیرد و نظام آموزشی جای‏اش این‏جاست و کذا و کذا؛ حالا بنده در این بل‏بشو این‏جای کار را هدف قرار داده‏ام و می‏زنم و قصد صاف‏کاری دارم.

پس باز هم رسیدیم به لزوم تحصیل و تدریس معرفت شناسی مقدماتی و نگاه به مبادی علوم؛ البته اگر کسی این‏ها را نداند و از این مسائل بی‏اطلاع باشد بر او ایرادی نیست که البته بنده می‏دانم که آقا رضا هم میداند. اما به هر حال –باصطلاح-نتیجه‏گیری‏ای که آقا رضا در انتهای کتاب کرده‏است به هیچ رو دودلی خواننده و نویسنده را در این دوالیسم پوشش نمی‏دهد و بدین صورت باز نو-دانشجو یا نو-مشروطی عزیز ما هوای ملکوت و عالم لاهوت یا خاک و ناسوت را نمی‏تواند تمیز دهد و البته قصد کتاب هم این نیست و نمی‏تواند هم باشد بلکه قصد کتاب همان نیشتر زدن است که گاهی مادیان‏ها را پنچر می‏کند. اما از نگر حقیر آقا رضا بهتر است مدل جدیدی را به‏کار ببندد و برای کتابش پیش نیاز بگذارد! البته این به شرطی محقق خواهد شد که حضرت ایشان با این نوشتار بنده هم‏دلی احساس کند و با تالی آن موافق باشد. پیش نیازش را هم خودش بهتر می‏تواند تعریف کند و البته بهتر از خیلی‏های دیگر می‏تواند تألیف هم بکند. که البته این کار مثل بسیاری نوآوری‏های دیگر فعلا فقط از امثال اوست که بر می‏آید. إن شاء الله...

پانوشت‏ها

1- الحال که این مطلب را می‏نویسم اصلا و ابدا از خرید و اهدای آن کتاب‏ها ناخشنود و پشیمان نیستم. حتی اگر در سلسله‏ی علل درس‏نخوانی کسی، جایی را اشغال کرده‏باشم.

2- البته فکر نکنید حقیر در نشت متوقف بودم و نوشتار آقا رضا را وحی منزل می‏دانستم، خیر... بعد از آن کتاب سراغ هر چه از ماهیت(پرسش از چیستی و هستی) علم سخنی گفته بود را گرفتم و از نیاز به علم مقدس نصر تا ماهیت تکنولوژی و هنر تکنولوژیک را و سیطره‏ی کمیت و الخ را و هر چه از این دست به دستم می‏رسید ‏را خواندم و تامل کردم، از باب علم کتاب کافی تا بررسی جایگاهی لغت علم در نهج البلاغه و ...

۲. نشت نشا یک مقاله بلند از رضا امیرخانی است و در واقع در باره ی مهاجرت نخبگان است. آنچه که اين اثر را از ساير مقاله‌هاي مشابه متمايز مي‌كند قلم صريح و آميخته با طنز نويسنده است. احساس نوعي يك طرفه به قاضي رفتن ممكن است به شما دست بدهد. هر چند چنين احساس چندان بيراه نيست. براي قضاوت اما معياري هست و سنجه خرد براي صحت يا افساد نوشته‌هاي اميرخاني كفايت مي‌كند.

۳. براي خواندن اين كتاب ضروري نيست كه ابتدا فصل اول يا همان پيش درآمد را بخوانيد. از روابط علي و معلولي هم شروع كنيد چيز خاصي را از دست نداده‌ايد.

۴. در فصول مختلف اين كتاب غير از آنكه مسائل و شايد به نوعي عمق فاجعه در علوم فني به تصوير در آمده است سخن از علوم انساني نيز بدرستي آمده است. اما شايد نكاتي مغفول مانده باشد كه در گفتارهاي بعدي بدان مي‌پردازيم. اساساً تكيه نوشته‌هاي من بر "نشت نشا" و "بيوتن" است كه در ادامه به خوبي آنها را مورد واكاوي قرار مي‌دهيم.

۵. رابطه بين علم و زندگي، نتايج دروغين نظام آموزشي و تكريم از جمله بهترين بخش‌هاي كتاب است كه از بقيه كم نقص‌تر و حرف حساب و بديع زده است و احساس مي‌كنم سخن آخر اميرخاني مجمل‌تر از آن است كه فكرش را مي‌كرديم. در سخن آخر قرار است بحث‌هايي شود كه ناديده است. چرا نمي‌دانم؟ چه بحث‌هايي؟ البته تا حدي  مي‌دانم، اما اكنون حوزه بحث را مشخص مي‌كنم. تا بعد.

چند روز قبل یکی از هم‌کلاسی‌های دوره‌ی دبیرستان اس‌ام‌اس زد که تو قم سربازم و می‌خوام ببینمت. فردا شبش اومد خونه‌مون و مشغول صحبت و یاد اون دوران شدیم. حدود یک دهه بود که از هیچ کدوم از بچه‌ها خبری نداشتم. اسم هر کدوم رو که سرشون به تنشون می‌ارزید و امید می‌رفت که کاری برای این مملکت بکنن، می‌آوردم، می‌گفت: رفته خارج یا دنباله که بره.بعد که رفت، با خودم فکر می‌کردم که تکلیف این همه بودجه‌ای که هزینه شد تا این بچه‌ها به اینجا برسن، چی می‌شه؟! در خوش‌بینانه‌ترین حالت چند نفرشون بر می‌گردن تا دینشون رو به این مردم و این مملکت ادا کنن؟ نمی‌خوام بگم مخالف رفتنشون هستم. اتفاقاً با این وضعیت موجود دانشگاه‌ها، رفتن برای اونایی که من می‌شناختم، بهترین گزینه بود. اما آیا مسؤولین این مملکت نباید فکری به حال این قضیه بکنن؟ تا کی قراره این قدر هزینه کنن و نخبه‌پروری، بعد نتیجه‌ش بره اون سر دنیا؟دو راه بیشتر نیست: یا تا دیرتر از این نشده، فکری به حال توسعه‌ی کیفی دانشگاه‌ها (به جای این همه توجه به توسعه‌ی کمی) بکنید یا افرادی مثل چمران تربیت کنید که محروم‌ترین افراد از نتیجه‌ی تحصیلش بهره ببرند.