رضا امیرخانی نویسنده ایرانی در اولین قسمت از برنامه «وطن دار» گفت: نوع قوانین ما هم در رونق گرفتن مهاجرت سیاه نقش دارد. اگر این قوانین که نیاز به بازنگری دارد اصلاح شود، انگیزه ها برای تبدیل مهاجرت سیاه به مهاجرت سفید بیشتر می‌شود.

 در جستجوی چارچوب سبکی که قرار دارم در ژورنالیزم تخصصی فارسی ایجاد کنم به رمان نویسان افغانستانی رسیدم تا از روی قلم آنها سیاه مشق فارسی دری یاد بگیرم. این جستجو با رمان و ادبیات شروع شد و در میانه راه به کلاس درس اقتصاد توسعه تبدیل شد. برخلاف تمایل ام که اصرار بر نوشته های هفتصد کلمه ای دارم این پست را در 1500 کلمه نوشتم. تنها چیزی که می توانم در مقابل خستگی شما از بلندی آن بگویم نقلی از ویندوز فارسی است؛ «لطفا اندکی صبور باشید ...»

پ.ن: تصویر بالا عکس سجاد سامانی شاعر ایرانی است. با رمان نویسان افغانستانی اشتباه نشود. 

پ.ن2: این پست به هیچ وجه به دنبال انتقاد از عزیزان عزیزتر از جان افغانستانی نیست.

برای تقویت قلم و قوه روزنامه نگاری نیاز به مطالعه ادبیات و رمان را با مغز استخوانم درک کردم. وقتی دیدم ضعف سایر دوستان روزنامه‌نگار هم در استفاده از تکنیک‌های داستان نویسی و روایت است، تصمیم گرفتم به سراغ نویسنده‌های فارسی معاصر بروم. تا اینجای کار وبسایت Ermia.ir با نثر زیبا و بیانی که از سابقه روزنامه‌نگاری صاحبش بی‌نصیب نمانده است خیلی به کمکم آمد. روده درازی نکنم، رضا امیرخانی البته زیاد اما ناکافی بود، پس به این نتیجه رسیدم که راه ورود به مدینه فارسی مثل هر شهر دیگری«درب» آن است پس به تکاپو افتادم تا از مردم فارسی دری – تاجیکستانی‌ها و افغانستانی‌ها- نویسندگانی پیدا کنم تا لغات اصیل فارسی‌ام دور از تاثیر مقالاتی که به زبان اجنبی انگلیسی می‌خوانم و می‌نویسم غنی شود.

از دوست خوبم سجاد سامانی عزیز که این روزها «تازه از راه رسیده» و شاعران نسل جدید کشور پس از انتشار «ایما» برای او میان خود جایی باز کرده‌اند درخواست کمک کردم. آخر جز خالد حسینی کس دیگری را نمی‌شناختم و خالد هم همه رمان‌های خودش را اول به انگلیسی می‌نویسد.

روی خط مجازی رفتم و به سجاد دوست‌داشتنی «تلگرام» زدم:

من: می‌توانی برایم لیستی از نویسنده‌های شناخته شده افغان را پیدا کنی؟

سجّاد: بگذار تا از یکی از شاعران افغانستانی بپرسم.

یک روز و یک بعد از ظهر بعد:

سجّاد: کارهای عاصف سلطان زاده.. به اون معنا گویش افعانستان نیست...دانمارک چاپ شده. کارهایی در نشر تاک در کابل...هست.. که در ایران مجوز نمیدن. افغانی کِشی.. در مورد دختر افغانی. سنگ صبور..عتیق رحیمی.. از فرانسه به فارسی تجربه شده. اون هایی که در ایران هست بیشتر ترجمه س... .هزار توی خواب و اختناق ... کتاب احمد مدقق ...که نثرش عالیه تا سال اینده در ایران چاپ میشه، محمد حسین محمدی..داستان از یاد رفتم... بلوای خفتگان... از محمد حسین محمدی

من وقتی بر حسب عادت شاعرهای افغانستانی را افغانی خطاب می‌کردم بهشان بر می‌خورد و می‌گفتند به ما نگویید افغانی.

من: می‌دانم. اما به خاطر معاشرتی که در زندگی با مردم این سرزمین دوست داشتنی داشتم، می‌دانم افغان نام یک قوم هست و به خاطر همین به جای افغانی آن‌ها را افغان خطاب می‌کنم. هئوز افغانستانی روی زبانم خوب نمی‌چرخد. البته فکر کنم به این خاطر که افغان‌ها در اصل همان قوم پشتون هستند که از قضا با افغانستانی‌های مقیم ایران که عموما هزاره‌ها هستند که رابطه حسنه‌ای ندارند، نام افغان برای این برادرهای همدل و همزبان ما سنگین می‌آید.

سجّاد: درست است. من هم اولعادت نداشتم اما خودم را عادت دادم. ما در ایران خیلی نسبت به افغانستان بد رفتار کردیم.

از آن روز تصمیم گرفتم دیگر از نام افغان فقط برای اشاره به پشتون‌ها استفاده کنم و در مواجهه با عزیزان دلم آن‌ها را افغانستانی خطاب کنم. اما همچنان این مساله که افغانستانی‌های مقیم ایران از نام «افغان» پرهیز می‌کنند در ذهنم رژه می‌رفت ...

به جستجوی نویسندگان افغانستانی ادامه می‌دادم که به جایی به اسم «خانه ادبیات افغانستان» در تهران برخوردم که جلسه نقد کتابی از خانم «تینا محمد حسینی» به نام «برادرم، رمضان» در آن برگزار شده بود. تاریخ انتشار خبر سال 1391 بود. مثل همیشه به ناچار سهم من از این دیر رسیدن یافتن چکیده‌ای از مطالب ارایه شده در جلسه در سایت‌های خبری بود. در همین اثنا به نام «دکتر زواری منتقد افغانستانی» برخوردم و آن را برای مطالعات بعدی‌ام به خاطر سپردم. چیزی که بیشتر از این نام روی خاطر من حک شد، تیتر خبرگزاری بخدی از نقد دکتر زواری بر «برادرم رمضان» بود: «فردگرایی و فرار از مسایل تاریخی؛ بررسی داستان‌های تینا محمد حسینی در تهران»

جالب شد! من از مطالعات سخت و خشن اقتصاد توسعه به ادبیات پناه برده بودم و انگار دوباره ادبیات من را به همان زمین خشک و بی‌تعارف علمی باز گردانده بود! برای این که روشنتر شود، بریده نقد دکتر زواره‌ای بر «برادرم رمضان» را عینا از این جریده مجازی نقل می‌کنم:

«به باور زواری، نویسنده کتاب "برادرم رمضان"، بیشتر به فردگرایی، توجه دارد و در داستانهای او، دغدغه اجتماعی کمتر دیده می‏شود و به نوعی از مسایل تاریخی گریزان است. به گفته او، ویژگی مهم این مجموعه عدم دلبستگی نویسنده به نام جغرافیای افغانستان است. وطن در این داستانها یا حضور ندارد و یا در نا کجا آباد ذهن نویسنده است. اما نظیر برخی از نویسندگان که سعی می کنند با سیاه نشان دادن وطن، هویتی برای خود دست و پا کنند، خانم محمدحسینی به دنبال آن نیست. این یک توفیق است. از حسن دیگر این مجموعه عدم مشکلات دستوری زبان و تسلط زبانی نویسنده بسیار قابل توجه است. دکتر زواری در بخش پایانی سخنان خود خطاب به نویسندگان جوان و  محمدحسینی که از وطن رانده شده و در سرزمین مهاجرت هم پذیرفته نشده اند گفت:" مشکل این است که اگر کسی با زبان خود و هویت فرهنگی خود آشنایی نداشته باشد و بنویسد، دچار انزوای ناخواسته خواهد شد. کناره گیری از مسایل اجتماعی ممکن است در جاهایی از نظر زیبایی شناختی مطلوب واقع شود، ولی از نظر جامعه شناختی عیب بزرگی است. "»

گیج شدم. تا دیروز گریز از نام افغان را به خاطر ساده‌انگاری مردم‌شناسانه‌ای که در اطلاق این عنوان به همه افغانستانی‌ها وجود داشت به جان پذیرفته بودم. اما امروز هویت افغانستان است که نویسنده‌ای افغانستانی در کتاب خود از آن می‌گریزد و نویسنده افغانستانی دیگری به شیوه نقد ادبی به آن می‌تازد!

از آن موقع تصمیم گرفتم تا هر از گاهی سری به درگاه مجازی خانه ادبیات افغانستان بزنم، اما این سوال که چرا برخی افغانستانی‌ها از هویت افغانستانی خودشان بی‌خبر و گریزان‌اند با مساله قبلی – گریز هزاره‌ها از نام افغان که مختصّ پشتون‌ها است – در ذهنم کشتی می‌گرفت ...

دوباره تصمیم گرفتم سراغ پدر ارمیا و بیوتن بروم. هر از گاهی نوشته‌ای از وبلاگ – یا شاید هم وبسایت – امیرخانی را در جستجوی عبارتی نغز یا لغتی جدید می‌کاویدم که به پستی رسیدم که برای ذهن من به مثابه آتش بس و رفع اختلاف بین سوال‌ها و مساله‌ها بود؛ «گذر از پنج دری دلگیر به هشتی دلباز (بندهایی از بلوچستان) »

هرچه امیرخانی از دیدار با بلوچ خوش‌پوش دنیا دیده در چابهار و اشتباهش در انتخاب عنوان «داستان سیستان» بر سفرنامه‌اش به سیستان و بلوچستان گفت را می‌گذارم تا خودتان بخوانید. چیزی که من را تکان داد و آشفتگی‌ام را سامان بخشید، این بریده بود:

«از سفر افغانستان که بازگشتم، بسیاری از مردمان که چندان اهل مطالعه نبودند، نظرم را راجع به افغانستان می‌پرسیدند ... و می‌خواستند که به سرعت نظرم را راجع به افغانستان و خصوصا فاصله‌ی ما با افغانستان بیان کنم. سوال اصلی را معمولا با زیرساخت‌های اقتصادی جواب می‌دادم.

به گمان من فاصله‌ی زیرساخت‌های اقتصادی ما با افغانستان چیزی حدود بیست سال بود. افغانستان، سالی که من دیدمش، هیچ جاده‌ی چهاربانده‌ای نداشت. برق سراسری نداشت. پوشش زمینی تقویت‌کننده‌ی شبکه‌ی فرستنده‌های رادیویی و تلویزیونی سراسری نداشت. تلفن کابلی پوشش وسیعی نداشت و... این یعنی سی سال فاصله. ... معمولا بی‌فاصله مخاطب می‌پرسید که فاصله‌ی سیاسی چه‌قدر است و من به راحتی جواب می‌دادم که فاصله‌ی انقلاب اسلامی تا لویی جرگه‌ی اول. دولت بازرگان تا دولت کرزی... نزدیک سی سال. تبیین اراده‌ی مردم در قالب انتخابات و حق رای یکی از شاخص‌های جدی بود.

اما بعد که با خودم خلوت می‌کردم، شهودی، عددِ بیست و سی را فاصله‌ی درستی نمی‌دانستم. بارها در این ژرفای فاصله غور کرده بودم و عاقبت دریافته بودم که فاصله‌ی واقعی یک فاصله‌ی تمدنی است در تعریف هویت ملی. در افغانستان معمولا کسی خود را افغانستانی نمی‌داند. یکی خود را پشتون می‌داند و دیگری هزاره و دیگری ازبک و دیگری تاجیک و دیگری بلوچ و دیگری ترکمن... از نگاهی دیگر که وارد شوی کسی خود را سنی می‌داند و دیگری شیعه... این که ما ام‌روز پیش از هر صفت و مضاف‌الیه دیگری خود را ایرانی می‌دانیم یک دست‌آورد تمدنی است. و در این دست‌آورد دست کم صد سال از هم‌سایه جلوتریم. این فاصله‌ی اصلی ماست.»

و این هم دستاور سفر مجازی من در نوشته‌های اهل قلم است! گریز از جغرافیا و هویت افغانستان و به جای آن تاکید یر قومیت و طایفه نکته کانونی تفاوت توسعه دو ملتی هستند که بیش از همه در تاریخ و فرهنگ اشتراک دارند. راست است که می‌گویند ادبیات آینه جامعه است! برای عزیزانی نمی‌نویسم که گاه و بیگاه با تقلیل توسعه اقتصادی به انواع دیگ بخار و بویلرها در پالایشگاه‌ها در مصاحبه با روزنامه‌نگاران آماتور و کم مطالعه سخن‌پراکنی می‌کنند و هرچه اهل دانش در اصلاح دید مردم سرزمین ایران به تمدن و توسعه رشته‌اند را پنبه می‌نمایند؛ برای دوستانی می‌نویسم که فهمیده‌اند دانش اقتصاد قریب به دو دهه است که به این نکته پی‌برده است که باید فاصله توسعه‌ای ‌تمدن‌ها و پاسخ سوال معروف «چرا کشورها شکست می‌خورند» را در جایی بیابند که تاکنون کمتر دست آمار و مدل‌های اقتصاد سنجی و افاضه فضل‌های اقتصاد والراسی به آن رسیده‌است؛ جایی که نام آن را «زیرساخت‌های اجتماعی» گذاشته‌اند. جایی که سال‌هاست عاجم اوغلو و همکاران او در ام آی تی با مدد از دانش بین‌رشته‌ای اقتصاد سیاسی و مطالعه دقیق تاریخ ملت‌ها در آن لنگر انداخته‌اند تا اولین کسانی باشند تا به تصور بشری از بنیادی‌ترین «چیز» هایی که تعیین‌کننده شکست و پیروزی ملت‌ها در توسعه اقتصادی هستند شکل بدهند. اگرچه هنوز این دستاوردهای نظری آنقدر تُنک هستند که فقط می‌توان نام آن‌ها را «چیز» نامید، اما اهل علم‌اش می‌دانند همین چیزها آنقدر تکان دهنده بوده‌اند که یکسره تلقی معاصر بشر از توسعه اقتصادی را در ده‌سال به اندازه نیم قرن جابجا کرده‌اند؛ هرچند نمی‌دانم نسیم آن کی به خواب زمستانه سنگین سیاستمدارانی که هنوز در «اجماع واشنگتن» به دنبال رویای صادقه توسعه این سرزمین هستند خواهد رسید. 

جانستان کابلستان/ نوشته رضا امیرخانی/ ارائه توسط ابوالفضل درواری (فعال فرهنگی و عضو فعال کتابخانه روستایی)

رضا امیرخانی در سال ۱۳۸۸ سفری چند روزه به افغانستان داشت كه حاصل این اتفاق یک سفرنامه با نام "جانستان كابلستان" شده است. این سفر كه یك مسافرت شخصی و برای ملاقات با چند دوست افغان و دیدار از شهرهای مهم این كشور بود با ماجراهای غیر منتظره و جالبی برای این نویسنده همراه شد كه این ماجراها گاهی هیجان انگیز است، گاهی طنزآلود و گاهی هم به آشكارشدن حقایق دردناكی می انجامد. دراین سفرنامه امیرخانی تنها در محدوده سفرش به افعانستان نمی ماند، بلكه به تاریخ و آینده، سیاست و اقتصاد و وقایع روز و گاه موضع بندی درباره اتفاقاتی که معطوف می شود که این نویسنده همیشه در برابرشان سکوت کرده است.

جانستان کابلستان. خوب این شد یک چیزی. می­توانی در باب­اش بنویسی. کتابی درباره آنچه نزدیک است و دیده نمی­شود. درباره سرزمین خسته خسته از جفا و دردمند بی دوا. درباره سرزمین من:

می­گویند امیرخانی همان بهتر که اکتفا کند به نوشتن داستان کوتاه. می­گویند دوست دارد پا جا پای جلال بگذارد. و این حرف­ها را دوستانی می­گویند که داستان­خوانند و امیرخانی را محض کاروبار سیاسی، محبوب یا منفور نمی­دانند. بلکه همین طوری روزی روزگاری «من او» را خوانده­اند و ازآن پس پی­گیر نوشته­هایش شده­اند.

اگر قرار باشد، من گله گذاری کنم بهانه از نثرش می­گیرم که فکر می­کنم  گاه «در» نیامده است. به گمانم جانستان باز بهتر از بیوتن بود. جانستان، از نثری یکدست برخوردار نیست. و نمی­خواهد باشد. وقتی به تاریخ می­رود لحنی آرکائیک دارد و زمانی که ماجراها را تعریف می­کند لهجه افغانی می­گیرد و هنگام  که از حال و روز خود می­نویسد، برمی­گردد به همان زبان آشنای خودش. لهجه افغانی رفته رفته در کتاب پر رنگ می­شود. یعنی در حالی که در صفحات اول هنگام کاربرد کلمات نامانوس از عبارت «ضبط می­کنم» استفاده می­کند در ادامه  دسته­دسته افغانی­یات روی داریه می­ریزد.

چندی­ست در نقدهای رمان دعواییی هست بر سر اینکه آیا نویسنده باید متناسب با فضا یا پرسوناژ، جا به جا زبان خاصی را به کار گیرد(مثلا هنگام وصف گذشته­ از زبان آرکائیک سود برد و برای شخصی روستایی از زبانی دهاتی بهره گیرد) یا نه رمان می­تواند زبان ویژه خود را داشته باشد بی­که مراعات فضا یا لحن و زبان و لهجه پرسوناژها را کند.

اما تنوع لحن ولهجه در جانستان تنها صرف تناسب با فضا نیست؛ بلکه دستگیر نویسنده می­شود تا از دام و دانه   توریست­نگاری برهد. هر گاه فردی از کشوری توسعه­یافته­تر به سرزمینی کمتر توسعه­یافته رود یا بنگرد دام نگاه توریستی یا شرق­شناسانه، چنان­چون اجلی معلق بر فراز است. زبان این گونه­ی پریاب از توریست و شرق­شناس، زبان همزبانی نیست بلکه طنین پر رویی و پرمدعایی دارد. نویسنده نیز می­داند و قدم به قدم در مسیر یگانه شدن با زبان حوزه سیاحت­اش پیش می­رود. اتفاقا هر چند گاه گداری زبان­اش در نمی­آید ولی هر جا دو لحنی می­شود شیرین می­کارد، با اینکه می­توانست چیز گل درشتی از آب در بیاید.

تنوع لحن و لهجه سود دیگری نیز علیحده نسیب امیرخانی کرده است. لحن­ها باعث می­شود سفرنامه نقل حال مسافر هم باشد. هر چند این کار می­توانست با مهارت بیشتری انجام شود. فی­المثل وقتی شرح دعوا مرافه(ص256 -256) با یک جوان افغانی را می­داد می­توانست از جمله­های کوتاهی استفاده کند که از کلماتی با هجاهای کوتاه متشکل شده­ بودند؛ باشد که تب و تاب درگیری را نشان دهد.

علی ایحال لحن و لهجه­ها و ذوب شدن در زبان مقصد باعث شده جانستان از سفر­نامه­های مالوف دور شود. سفرنامه­ها انواعی دارند که در آن بحث نمی­کنیم. ولی می­توانیم سه نمونه را پیش رو گذاریم تا در یک ارزیابی شتابزده اندکی روشنا بخشد.«سفر نامه» اثر ناصر خسرو،«امپراطوری نشانه­ها» کتاب رولان بارت و «آمریکا» کاری از ژان بودریار. جانستان با این سه کار متفاوت است؛ حالا بگویید از آنها کمتر است. فرقی نمی­کند. اولی را یک حکیم،  دومی را یک نشانه شناس و سومی را یک فیلسوف-جامعه شناس نوشته است. امیرخانی یک نویسنده است و من در اینجا به نیت مقایسه و مسابقه آنها را در نظر نیاوردم. فقط می­خواهم توجه داشته باشم که نویسنده این کارها را خوانده و از ظرفیت هر کدام به قدر طاقت­اش لابد، استفاده کرده است.

نویسنده ما خیلی الله بختکی پا به راه افغانستان می­شود، ناصر قبادیانی  اما عزم توبه داشت. ولی این مانع نمی­شود که امیرخانی زائر زار و نزار مزار شریف نشود و سر و کله­اش را  در سماع  مجلسی از هوحق کشیدن مجذوبین نچرخاند. تازه شیعه بازی­اش هم گل می­کند؛ البته زیر سایه­ی نهضت تقریب مذاهب که انصافا این ایام حرف و حدیث دل خیلی­هاست. ناصر خسرو قصد سیاحت نداشته و اصلا در گذشته معنای سفر مقید به گفتمان توریستی نبود و این چیزها از اختراعات جدید است. با این حال او تجارت نمی­کند، پس مسیر زیارت را می­پیماید.الغرض، آن چنانکه که افتاده است و دانید، در کنار وصف اینجا و آن­جا وصف این حال و آن حال خود را می­گنجاند. نویسنده ما نیز علیرغم قدری قلندریات به روز شده مثل شرح بد مزاجی و اعتراف به بی­حالی در زیارتگاه و ... ذیل وصف، شرح  مکان­های مقدسه را می­آورد. بگذریم که از اول آدمی باید مرضی داشته باشد که به جای دبی سر از افغانستان در بیاورد. شاید هم برعکس، آدم باید مرضی داشته باشد که با کلی لاف و گزاف ناسیونالیستی  و قزعبلات نژاد پرستانه­ی ضد عرب، یک کاره و ذوق زده برود دبی؛ خبر مرگش! اصلا بگذارید حرف آخر را بگویم. به قول مولوی هر کسی را خیال چیزی می­برد. یکی را خیال باغ و یکی را خیال دکان. نویسنده چیزی را به دید می­آورد که درونش بدان مایه ور است.

زمانی رولان بارت، به ژاپن می­رود و امپراطوی نشانه­ها را همچون سفرنامه­ای نشانه شناسانه درباره آن می­نویسد. همیشه هر سفرنامه­ای چیزی از نشانه­شناسی داشته، ولی این یکی نوبرانه است؛  این نشانه­ها هستند که بارت را به این ور و آن ور می­کشند و اسباب نوشتن می­شوند. نه اینکه به این سو و آن سو برود و در نتیجه ببیند و در میان دیده­ها نشانه­هایی بیابد. در واقع، سفرنامه­ی  نشانه شناسانه بر عکس است. بارت، زندگی ژاپنی را بر مبنای فرهنگی خاص می­دانست که آن هم به نوبه خود بنا شده بر روی زبانی ویژه است. این کند و کاو نشانه یابانه در جانستان نیز دیده می­شود. دیده­ها و شنیده­ها همه معنایی دارند که مستقیم و غیر مستقیم بیان می­شود. گل دسته­ها، سیم خاردار پادگان آمریکایی­ها، وضع بازار،... و سرانجام نشانه­ای که به قول نویسنده روح شهر را آشکار می­کند: عکسی از جهان پهلوان تختی.

اگر بارت در امپراطوری نشانه­ها دنبال نشانی از تمدنی دیگرگونه(نسبت به تمدن غرب) بود، بودریار، در آمریکا  یوتوپیایی را دید که هم ناکجا آباد و هم وجه آتی و بالغ اروپاست. او سعی می­کرد آمریکا را معنا کند و هوا ورش داشته بود که به این ترتیب می­تواند دنیای جدید را معنا کند. او حاد - واقعیت را سرتاپا مجسم در آمریکا می­دید. حالا در این ینگه دنیا امیر خانی جایی را می­بیند که شاید بتواند «ما» را معنا کند. چیزی که گویا قوام تمدن ماست و زندگی عسرت زده­ی جدید، آن را پوشانده است.

 لذا نه در جغرافیایی خاص بلکه بیشتر به اعماق فرهنگ­اش می­رود. از سیاست که در کشورش قیل و قال کرده، میان او و برادران­اش مرز کشیده و هم­اکنون با هزار حیله که در آستین دارد گرم سرکوب فرهنگی­ست، می­گذرد تا جوهر خویش را تماشا کند. در کشوری که خاکبادش هنوز پاسداری­ست در برابر هجمه چپاگر تجدد. وآنچه همچون معنای زندگی ما می­بیند جوانمردیست«جوانمرد مردمی هستند مردم این دیار». طرفه آنکه سفرنامه­ای که از تهران شروع شده­ است در مشهد، شهر پیر و مراد جوانمردان پایان می­یابد. فتامل.   

مسافران این قطار، کتابداران و اعضای کتابخانه‌ها هستند، این قطار با عنوان کتاب‌خوان روی ریل‌های دانستن در حال حرکت است و مسافران دست روی کتابی می‌گذارند که زندگی‌شان را متحول کرده و به معرفی این کتاب‌ها می‌پردازند.

«جانستان کابلستان» نوشته رضا امیرخانی با موضوع سفرنامه افغانستان و معرفی فرهنگ افغانی توسط مریم رمضانی، کارشناس امور کتابخانه‌های قم در این نشست که قبل از ظهر چهارشنبه در کتابخانه آیت الله العظمی خامنه‌ای برگزار شد، معرفی شد.

از ترکیب مقدس امت واحده صحبت میکنیم، اما فی الواقع مرادمان چند کشور عربی جنگ زده و تحت ستم مانند فلسطین و سوریه و عراق و نهایتا لبنان است. ملت مظلومی چون "افغانستان" و بسیاری دیگر از کشورهای مستضعف آسیای شرقی/جنوبی در این اندیشه جایگاهی ندارند.

جانستان کابلستان اگرچه روایتی شیرین از روزهای ماجراجویی رضا امیرخانی در افغانستان است و اشک و لبخند را باهم تداعی میکند، اما گوییا تلاشی است برای تخطئه وارد کردن به همان اندیشه امت واحده ایِ ما. اگر نویسنده ابتدای سفر به دنبال ماجراجویی و غور در احوال ملت همساده مان بوده، اما رفته رفته پرسش  "چرا با وجود فراوانیِ تشابهات ملی،فرهنگی و بومی، اینهمه از این ملت دور و ناآشنا هستیم؟" مساله اصلی او شده و در تمامی حدیث نفس هایش،خصوصا وقت هایی که میگوید:‌"جوانمرد مردمی هستند مردم این دیار" یک تلنگر به خودش و من خواننده وارد میکند.

روایت،فراز و فرودهای زیادی دارد. گاهی بخاطر استضعاف فکری/فرهنگی حاکم بر این دیار،عمیقا متاثر می شوی. چند صفحه بعد از نهایت لطف نظری که افغان ها به ایران و ایرانی دارند شرمزده میشوی که وقتی حق مهمان را خوب بجا نیاورده ای، اما افغان ها هم بنا به عادت مالوف خود ما ایرانی ها، از میزبان پیش روی او بد نمی گویند. گاهی از سیاست های غلط پیش گرفته شده در قبال این همساده عصبانی میشوی( مثلا آنجاهایی که از سختی ویزا گرفتن برای تحصیل و ... از سفارت ایران میگوید)، گاهی هم پا به پای لهجه زیبایشان و تحول و نو آوری ای که در قبال واژگان بیگانه داشته اند، میخندی..

هنر امیرخانی همین است که "دل" را با خودش همراه میکند.قبل از اینکه تصور کنی در حال خواندن سفرنامه ای از یک دیار بوده و میخواهی قومیت ها،زبان و موقعیت جغرافیایی،سیاسی و الخ را بشناسی،  خود را در حال همذات پنداری با دردها و دغدغه های نویسنده می یابی... روی نقطه هم نوع دوستی تو دست میگذارد و "داستان" را از همانجا شروع میکند... بدون اینکه خرق عادتی بکند. بدون اینکه بخواهد وادارت کند از کلیشه هایت دست بکشی. هنرش در همین است که تو را متوجه نقاط فراموش شده سرزمین قلبت میکند.. تو را وادار به تسخیر قله های آرمانخواهانه ی قلبت در قبال مردمان مظلومی از جنس خودت میکند...مردمانی که برای زیارت امام رضا آمدن هم به سختی ویزا میگیرند... مردمانی که در اوج تنگ دستی شان مهمان نوازی میکنند و در نهایت استضعاف و استثمار میگویند: "ما هم وطن هستیم..بینمان مرز کشیده اند"..

جانستان کابلستان،روایت جغرافیای دل های ماست... نقاط دور و فراموش شده را یادآوری میکند، کمکمان میکند که از پس کوههای سربه فلک کشیده تعصب و کلیشه، سرزمین مهربان و بکر هم نژادی و هم وطنی را ببینیم...

(جانستان کابلستان  می تواند خواندنی باشد. اما من از وجهی دیگر به آن نگاه کرده ام. در مقدمه ۲۰ صفحه یی کتاب، امیرخانی با بیان ماجراهایی در باب قله دماوند به لطایف الحیل می گوید که خودش سیاسی نیست و این کتابش هم سیاسی نیست. 

مکررا می گوید که پس از انتخابات ۸۸ موضع گیری نکرده است و «کارم سیاست نیست» [ص۲۱]. از قول یک آدم ناشناسی در قله دماوند راجع به خودش می گوید: «گفتم دلایل مخالفتت با سبز را بگو... گفتی به مهرورزها هم رای نمی دهی...» [ص۲۸] و به این ترتیب غیر مستقیم اعلام بی طرفی هم می کند. او تاکیدات غلیظ می کند که «مرد سیاست» نیست چون نفعی از سیاست نمی برد. اما به نظر من هرکس «جانستان کابلستان» را می خواند باید آن را با این دید بخواند که کتاب بشدت سیاسی است و آن مقدمه مفصل را جدی نگیرد. و لابه لای نثر جوان و طنز و کنایه، مثل من رد پای سیاست را هم در کتاب دنبال کند. فصل اول کتاب تا زمانی که امیرخانی به مرز افغانستان برسد ادامه همان مضمون مقدمه است که «من سیاسی نیستم. من فقط اهل فرهنگم.» اما این مقدمات طولانی با رسیدن به مرز افغانستان و در واقع آغاز سفر تمام می شود، یعنی صفحه ۴۲/ تقریبا ۱۵درصد از حجم کتاب مقدمه یی طولانی است برای اینکه یک کتاب کاملاسیاسی غیرسیاسی به نظر برسد. بعد که وارد افغانستان می شویم جابه جا نظرات سیاسی را در لفافه می بینیم، مثلامی رسد به ماجرای روس ها و منار و این دیالوگ را از قول روس می نویسد: «تاواریش! رفیق! مال تو نخورد به مناره... این را شرط می بندیم سر آن دخترک چشم آبی تاجیک... [ص ۶۶] بله، دیالوگ به نظر سیاسی نمی رسد. ولی محصول همان گفتمانی است که سرباز اجنبی را قطعا و بی شک مست و متجاوز می داند. روس ها در کتاب امیرخانی فقط همین یک جمله را می گویند. حالابگذریم. کمی بعد می رسیم به جایی که امیرخانی در دلش هوس می کند . ای کاش هرات مال ایران بود و می گوید: «اگر موش دواندن انگلیسی ها نبود هیچ بعید نبود کامران میرزا... یا محمدشاه در همچه جایی نشسته بودند... این دو اگر نه، سپاهیان و مردمان قطعا به همچه کاری مشغول بودند! اگر بیگانه می گذاشت... »[ص۷۷] یعنی اگر انگلیس نبود الان افغانستان یک استان ایران بود؟ و آیا ما واقعا از این موضوع خوشحال بودیم؟ و آیا این ادعا اصولامربوط به تاریخ سیاسی نیست؟ برویم جلوتر: «فاصله یی که فقط برمی گردد به حیله بیگانگان.» [ص۷۸] فقط حیله بیگانگان؟ آقای امیرخانی آیا می تواند ثابت کند که در زمان صفویان، افغانیان و مخصوصا پشتون ها شهروند درجه چندم نبوده اند؟ صفحه بعد می نویسد: «حمله محمود افغان... شورش بوده است، شورشی درون یک حکومت بزرگ.»[ص۷۹]. من نمی دانم افغان ها به محمود افغان عموما مفتخر هستند یا نه، ولی می دانم محمود افغان در اعتراض به ظلم حاکم صفوی قیام کرده بود. اگر به میرزا کوچک خان و جنبشش بگوییم قیام جنگل و محمود افغان را بگوییم شورشی، یعنی در همین جمله ساده هم افغان ها را شهروندان درجه دومی دیده ایم که حق نداشته اند علیه ظلم حاکم صفوی قیام کنند. کمی بعد در باب رسیدن امریکایی ها به هرات می گوید و بعد: «روزگاری پیش، پیشینیان ما اما، به شهرها اینگونه وارد نمی شدند... برای ایشان در عالم ذهن مرزی و تذکره یی نبود.» [ص ۸۴] باز آقای امیرخانی بر اساس دید سیاسی خودش می گوید امریکایی ها به افغانستان حمله کرده اند و ایرانی ها نه: انگار بین ما و افغان ها در تاریخ هرچه بوده عالم درویشی بوده. دید سیاسی آقای امیرخانی باعث می شود قتل عام یعقوبی در کابل و امثالهم به کل فراموش شود. کمی بعد می رسیم به سخنرانی آقای امیرخانی در دانشگاه هرات که خلاصه اش در این جمله است که: «اما پس از استعمار، انگلیسی ها در سال ۱۸۳۲ با زور انگلیسی را جایگزین فارسی کردند. » [ص۱۴۳] آقای امیرخانی خیلی ناراحت است که هندی ها دیگر زبان رسمی شان فارسی نیست. ولی آیا کسی می تواند ثابت کند که عموم هندی ها از این موضوع دلگیرند؟ قدر مسلم اینکه پس از استقلال هند زبان انگلیسی همچنان حفظ شده و گویا کسی مشکل چندانی با این قضیه ندارد. اینکه آقای امیرخانی مساله تغییر زبان هند از فارسی به انگلیسی را ناشی از توطئه استعمار و امری منفی می داند به خاطر دید سیاسی ایشان است. اگر بیطرف باشیم، باید بپذیریم اگر هندی ها خیلی خاطر فارسی را می خواستند انگلیسی را پس می زدند. هندی ها انگلیسی را انتخاب کردند والاصد سال زمان خیلی زیادی نیست. ما خودمان بعد از دویست سیصد سال فارسی را از پس عربی دوباره زنده کردیم. اینجا تقریبا وسط کتاب است. فصل آخر کتاب هم که اصلامربوط است به مباحث انتخاباتی و چهار انتخابات اخیر خاور میانه. امیرخانی در فصل انتخاباتیات مثل یک تحلیلگر مسائل خاورمیانه همه چیز را می کاود و اصلانقشه خاورمیانه را از دید یک امریکایی طراحی می کند. هرات را به ایران می دهد و بلوچستان را مستقل می کند و... همه اینها اشکالی ندارد. هر آدمی حق دارد سیاسی باشد. ولی من واقعا ادعای غیرسیاسی بودن را برای کتابی که در مجموعه سیاست امروز افق چاپ شده است نمی فهمم. این حرف ها به این معنی نیست که من لزوما با امیرخانی مخالفم، حتی شاید خیلی جاها موافق هم باشم و من هم با همان دید دلم بخواهد هندی ها باز هم فارسی حرف بزنند. اما اگر این کتاب بدون توجه به وجه سیاسی غلیظش خوانده شود خطاست. در این گرما هم که قهوه دیگر نمی چسبد. امیدوارم خیلی تند نرفته باشم

صبح آرام ...

1. جانستان کابلستان امیرخانی رو می خوندم .. کتابی که از سفرش به افغانستان روایت می کنه و خط

به خطش لبریزه از صفات انسانی برادران و خواهران افغانم .. صفاتی که بخشیش رو هم حتما ما لمس

کردیم و از نزدیک بین دوستان مهمان در ایران دیدیدم . 

سختکوشی و جوانمردی و مهربانی چیزیه که من در بین دوستان افغان سراغ داشتم و دارم .. امیرخانی

هم بارها و بارها در فصل های کتابش می گه : جوانمرد مردمی دارد این دیار !

خیلی از کسانی که در طول سفر می بینه ، اونو به خونه شون دعوت می کنن .. به پاس این همه سال

مهمان نوازی ایرانی ها .. مردم قدردانی هستن .. مردان با غیرت و حیایی دارن .. بارها شده توی تاکسی

کنار مرد افغانی بودم که خودش رو در شرایط سخت قرار داده تا من راحت بشینم . چیزی که در هیچ کدوم

از مردای ایرانی سراغ ندارم .. به هر حال ... نثر امیرخانی با خودش منو برد و برد ... در همین حال سرکی

به گوشیم هم می کشیدم و ..  

2. صفحه ی پلاسم رو باز کردم و چیزی خوندم که همزمان شدنش با خوندن کتاب امیرخانی منو بیش از

پیش شرمنده کرد .. داشتم از مردمی می خوندم که مرزها باعث شده بود حالا هم وطن من به حساب

نیان ولی از یک زبان و دین بودیم .. مردمی که طرز برخوردشون با نگارنده ی کتاب منو شیفته ی اخلاق

انسانیشون کرد و مردمی که در بینشون دوستی دارم که وقت رفتن از ایران و روز خداحافظی با گریه از

من جدا شد .. و اما اون خبر :

معلم کلاس سوم یکی از مدارس پاکدشت 4 دانش آموز افغانش رو مجبور کرده بود که به خاطر نیاوردن

دفتر ، به سرویس بهداشتی مدرسه برن و دستشون رو در سنگ توالت فرو کنن و گ ... بخورن ..

خبر منو ویران کرد .. همه ی وجودم خشم شد .. همه ی وجودم بغض شد .. درسته که توی همین

نظام مزخرف آموزشی  با بچه های ایرانی هم رفتارهای جنون آمیزی میشه .. اما این کار با یه بچه

، که جرم بزرگی هم مرتکب نشده 

آفرینشی به نام جانستان کابلستان (2)

آفرینشی به نام جانستان کابلستان(3)

این کتاب در 9 فصل و 348 صفحه به رشته تحریر در آمده است.

امیرخانی در کتاب جانستان کابلستان با قلمی متفاوت اوضاع فرهنگی، سیاسی، اجتماعی کشور افغانستان را به تصویر کشیده است. امیرخانی در کتاب برخی لغات از جمله سیاه سر= زن / عسکر= سرباز / غلط کردی = اشتباه کردی / را به خوانندگان خود میشناساند.

پاره هایی زیبا از کتاب:

من و قوما ندان چای سبز مینوشیم و کپ میزنیم. میگویم اگر این اتفاق – حذف مرزها – می افتاد دست کم، دختر و داماد تو از سرگردانی نجان پیدا میکردند!

بخونید این کتاب رو.خوب یادمه این کتاب رو اوایل ورودم به پادگان بیستون،روزهایی که داشتم به خوابیدن روی تخت زیرین تخت دو طبقه عادت می کردم خوندم و خنده ی بچه های داخل آسایشگاه رو از زیر چشم هام رد کردم.

جانستان کابلستان/رضا امیرخانی/انتشارات افق

زینب افراخته-بهمن93

امیرخانی رسم الخط خودش را دارد که من را یاد جلال آل احمد می اندازد و حتی خیلی شدیدتر.به طوری که گاهی گیج می شدم و به دنبال کشف کلمات بودم.مثل:به روز(بهروز)،آب رو داری،به تر،ره گذر،پی وسته و….کتاب با پیش درآمدی (در 30 صفحه) درباره مور و امیر تیمور گورکانی آغاز می شود که مور یک دانه را شصت و هفت مرتبه از روی زمین بلند می کند تا موفق می شود و این داستان گریزی می شود برای صعودهای ناموفق امیرخانی به قله دماوند و اینکه در شرایط و زمانی باور نکردنی موفق به فتح قله می شود و در آخر این ماجرا ربط داده می شود به سفر افغانستان!نه خیلی مربوط ولی نویسنده است و ربط اش داده است!مجموع کتاب شامل 348 صفحه است.در ضمن یکی از کارهای جالب امیرخانی در ثبت خاطرات سفر استفاده از ضبط موبایلش هست که فکر می کنم برای یکی مثل من که در سفر در یادداشت برداری خیلی تنبل هستم،مفید باشه.
این سفر در مهر ماه 88 رخ داده که در بحبوبه انتخابات ریاست جمهوری احمدی نژاد است و جو انتخاباتی و سیاسی،گریبانگیر نویسنده هم هست،اگرچه که او از این فضا فرار می کند ولی فضا او را رها نمی کند و همین باعث شده حتی بخشی از کتاب به نام انتخاباتیات باشد.
سفر به افغانستان بدون قصد و غرض قبلی اتفاق می افتد و زمانی که امیرخانی به همراه کودک یک و نیم ساله وهمسرش به سفری برای سخنرانی در مشهد می رود و از آنجاییکه پاسپورت هایشان را همراه دارند روانه افغانستان می شوند!به همین راحتی.سفری به شهرهای هرات،مزار شریف و کابل که منجر به سخنرانی و دید و بازدید با اهالی فرهنگ آنجا می شود. البته که سفر به مزار شریف و کابل به خاطر خطرش بدون خانواده انجام می شود و آنها در هرات می مانند واین می شود اوج جذابیت کتاب و بسته شدن فرودگاه و ماندن خانواده در شهری دیگر و امیرخانی در شهر دیگر و نگرانی خانواده ها در ایران و ترس از طالبان و ….

 دو بخش اول کتاب،مشهورات و متواترات هرات آنچنان جذابیتی برایم نداشت.حتی قسمت هایی از حالت سفرنامه نویسی خارج می شد ولی در بخش تحریرات هرات،همان فراز و نشیب ها اتفاق می افتد و من به ضرب کتاب رو دنبال می کنم.انگار که دنبالم کرده اند!(و عجیب خاطرات قونیه و حتی آفریقایی که هیچ ربطی به این سفر ندارد در ذهنم زنده می شود!شاید هم به خاطر درگیری ذهن خودم باشد)و سه بخش دیگر را هم همینطور ادامه می دهم تا اینکه می رسد به بخش انتخابیات که توی ذوقم می خورد.(امان از سیاست بی پدر و مادر)یک دفعه از اوج،فرود می کنم.سریع آن قسمت رو رد می کنم تا بخش آخر که همان بلاکش هندوکش است و من رو دوباره پرت می کنه بین مردم افغانستان.
سراسر کتاب پر از گویش های فارسی دری و پشتو است و کلی آموزش زبان است برای خودش.حس خوبه امیرخانی به مردم افغان و وجه مشترک زبانی با مردم آن دیار به خوبی به خواننده منتقل می شود.و نوشتن به کرات این جمله:جوان مرد مردمی هستند،مردم این دیار…

بخشی هایی ازکتاب:

*از این تواضعات کشکی هم که هزار برابر تکبرات بسته بندی شده،پروتئین دارند،بیزارم.من به جدّ همان مورم!

*گپ می زدم باشان که کارم سیاست نیست و آن چه راه مفر است برای نظام،ارتباط غیردولتی مردم با ولایت فقیه است و…

*زغال را از همان پایین می ساییدیم تامثل خاکه زغال شود و سیر را بالا،نزدیک تپه گوگردی خرد می کردیم.مخلوطی از این دو ر در دست مالی مثل صافی وفیلتر روی بینی و دهان می بستیم تا بخارات گوگردی دستگاه تنفسی را آزار ندهدو

*در کوه،بدن باید از مایه بخورد نه از دستی…یعنی باید از ذخایرش استفاده کند،نه از خوردنی های چند ساعت قبل ش.

*تصورش را بکنید!از تهران و از عالم و آدم بکنید که چند روزی از فضای سیاسی دور باشید.مشهد وقم و متل قو و کیش و دوبی واستانبول هم نروید که پراز آدمی زاد فارسی زبان است.بیایید به آرام ترین و بلندترین نقطه ی ایران.نوک قله ی دماوند.سر وصورت تان را هم حسابی پوشانده باشید،عینک هم زده باشید،بعد یک هو کسی این جوری گیر بدهد به شما!

*از آن طرف هم هیچ گاه از ترس تکفیر،شهادتین نمی گویم!تکفیر شیرین تر است از تلخی شهادتینی که از سر ترس گفته شود.

*گاهی وقت ها قصه ی رفتن به افغانستان را برای باقی این جور تعریف می کنم که خواستم کم نیاورم و فقط برای استفاده از گذرنامه ها رفتیم افغانستان!

*من درهیچ انتخاباتی از هیچ کسی حمایت نکرده ام تا به ام روز.دلیل ش هم روشن است.کار من سیاسی نیست.چه این بیاید،چه آن،منفعت سیاسی ندارم.و در تعریف جهانی،سیاسی کسی است که منفعت سیاسی داشته باشد؛اما گوش کسی بده کار این جور حرف ها نبود.

*جوانی می گفت عده ای گفته اند که شما را دیده اند در حین سخن رانی برای زنجیره ی سبز خیابان ولی عصر تهران.خندیدم که نام زد من اگر می خواست زنجیره ی انسانی درست کند،طول خیابان ولی عصر مناسب نبود،عرض ش مناسب تر بود!!

*اهل فرهنگ یک وظیفه دارند و بس؛به شدت انقلابی بودن و به شدت غیر دولتی بودن.خود ولایت فقیه هم-جوری که ما می فهمیدیم-در رابطه با مردم تعریف می شد،نه در رابطه با دولت…
*می گویم:این روزها در فروش گاه های زنجیره ای رفاهِ شهروند،موضع بسته بندی شده ی وکیوم،با لفاف مهرورزی یا سبز هست،از همان ها استفاده کنید!

*برای شان توضیح می دادم که علی پروین،محمد رضای شجریان،مسعود کیمیایی،حتا حاج منصور ارضی،شخصیت های سیاسی نیستند.اگر موضع سیاسی گرفتند،موضعی دارند غیر تخصصی.این موضع شان اصالتا قابل نقد نیست.

*قسمت سخت تر جای دیگری بود…دنده ات نرم،هوس سفر ماجراجویانه کرده ای،یکه بلند شو برو دیگر!اهل وعیال را کجا می بری؟بچه ی یک و نیم ساله چه گناهی کرده است غیر از همین اضافه ی ابوت و بنوت که شده است فرزند شخص شخیص جناب عالی؟

*سرش را کجکی طرف من می گیرد واشاره می کند به هم سرِ هم سفر،با لحنی تند و لهجه ای ناشناس:این سیاه سر را بفرست به آن اتاق تا پیرزال تلاشی بکند.بَکسِ کَلان را هم بگذار پایین،بایستی تلاشی شود…
*”رخ نمی دهد” را به جای “آنتن نمی دهد”در گوشی ضبط می کنم.

* هر افغانی 20 تومان است یعنی هر دلار 50 افغانی است.از آن طرف پول  ایرانی هم رایج است.بسیار رایج تر حتا از پول افغانی یا دلار.

*یادم نیست در کدام مقاله خوانده ام که یکی از عددهای توسعه یافته گی جوامع،فاصله ی دونفر آدم موقع مکالمه به سانتی متر است.هر چه فاصله بیش تر،توسعه یافتگی بالاتر.

*چیزی که عجیب و غریب است،یکی استفاده ی گاه و بی گاه از سلول های فتوولتاییک خورشیدی چینی است برای تولید برق که دو چیز رانشان می دهد.هم قیمت واقعی برق را و هم هم مرز بودن افغانستان و چین را…دیگری هم دیش های ماه واره است…