همه­ ی مادرها با هم اشتراکاتی دارند. همه­ ی مادرها مثل هم هستند. این هیچ ربطی به پسرها ندارد. پسرها هر کدام روحیه­ ی خاصی دارند اما مادرها روحیه­ های مشترک دارند. چیزی در روحیه­ شان وجود دارد که در همه آن­ها مشترک است. این همان چیزی است که به لغت مادر معنای خاصی می­ بخشد، معنایی که در کم­تر کلمه ه­ای وجود دارد. بعضی کلمات جنس­شان با بقبه فرق می­کند، مادر هم یکی از همان­ هاست. مادر حتا اگر شهین باشد و پسر حتا اگر ارمیا باشد، صورت ارمیا حتا اگر به سمت مادر نباشد، مادر می تواند معنای لبخند ارمیا را بفهمد.

 ارمیا     
رضا امیرخانی

پی نوشت:

-راست گفت امیرخانی روحیه مشترکی که بین مادر هاست را از ام ابیها گرفته تا کنیزشان که مادر خودم باشد می توان درک کرد از لحظه های وصال که نگران فرزندش حسین بود تا دشت کربلا که بازهم بالا سر او بود....

-تاریخ این پست کمی گذشته! این روزها "ارمیا" چهارمین بار به آخر رسیده و من به زندگی برگشته­ام، دوباره "مثل ماهی بی­دست و پای حلال گوشتی روی زمین"، مثل ارمیا...

((ارمیا)) اولین رمان رضا امیرخانی محسوب می شود که ابتدا سمپاد منتشرش ساخت و سپس تاکنون حوزه هنری.

 و اما چند نکته در باب ارمیا؛

1- شاید در ظاهر ((ارمیا))، نقش اول رمان باشد اما گویا حقیقت چیز دیگری است. اگر چه که دکتر روان کاو تحت تأثیر مصاحبتی چند دقیقه ای با ارمیا، با دیروزش بیگانه می شود و به جای ترسیم نقشه فرار از مناطق جنوبی، به خط مقدم می رود تا دو پایش را در اندک فرصت باقیمانده تقدیم کند، اگر چه که نورعلی از ارمیا نور می گیرد و به دریا می پیوندد، و اگر چه که مداح حسینیه گردان، با دیدن ارمیا و اطرافیانش، برای اولین بار برای خودش روضه می‌خوانَد و پس از سالها از ته دل گریه می‌کند اما، ارمیا هر چه دارد از مصطفی دارد، مصطفی هم شاید هر چه دارد از ارمیا دارد! نقش اول رمان، دریایی است که از مصطفی و ارمیا گرفته تا دکتر و سهراب و نورعلی و همه دیگران از او نور می گیرند، نقش اول روح خداست که رفتنش به گرفتن دریا از ماهی‌ها تشبیه می‌شود!

2- امیرخانی با تسلط بی‌نظیر خود بر رفتار شخصیت‌های مختلف، از دانشجویان گرفته تا معدنچیان شمالی، و با تکنیکی خارق العاده، فضای جنگ را در بستر نقل رویدادهای بیرون جبهه ترسیم می‌کند و البته شاید دلیل این که در اواخر رمان، دیگر شور و تأثیر ابتدایی آن دیده نمی‌شود به خاطر استفاده کمتر از همین تکنیک بوده باشد.

بارها در این رمان می بینیم که چگونه دو صحنه متفاوت به زیبایی به هم پیوست داده می شود:

حتا شک خودش بین زنگ زدن و استفاده از کلون را به خاطر داشت. دستش را بالا برد.

***

دستش را بالا برد تا مثل همیشه دعای بعد از نماز را هم بخواند...

وقتی که همکلاسی ارمیا بعد از بازگشت او از جبهه به او می‌گوید:

راستا ارمیا، آن جا ناراحت نمی‌شدی؟ از یک محیط دانشگاهی یک دفعه رفته بودی توی یک محیط با فرهنگ پایین. خیلی سخت می‌گذشت، نه؟

 در دل خود به امیرخانی احسنت گفتم که چقدر زیبا دانشگاه را تصویر کرده است. در دانشگاه از یک طرف جوانانی مثل ارمیا پیدا می‌شوند و از سوی دیگر همکلاسی‌هایش، از سوی دیگر کارمندهای اداره آموزش، از سوی دیگر رییس دانشگده ها و رییس دانشگاه.

 این قسمت داستان مرا یاد دانشجویانی در دانشگاه می اندازد که توهّم خود برتری دارند. در حالی که در چهارسال حتی یکبار هم بجز برای شکم و غذای خود دم برنیاورده اند دم از آرمانخواهی می‌زنند، در حالی که حتی ذره‌ای حاضر نیستند از خواب و راحت خود برای ادای برخی وظایف بزنند فضا را بسته می‌خوانند. یاد شب‌هایی افتادم که در خوابگاه‌ دانشگاهمان برق قطع می‌شد و ظروف شیشه ای و شکستنی بود که به سمت حیاط خوابگاه پرتاب می شد، اصلاً هم مهم نبود که کسی آن پایین باشد یا نه! و بعد همین جماعتی که رفتارشان عین رفتار اراذل و اوباش است به مردم کوچه و بازار و روستایی‌ها و هر که دانشگاهی یا دانشگاهی پسند نیست لات و لوت می‌گویند!

3- داستان نویس‌های حرفه‌ای طوری می‌نویسند که خواننده ناخودآگاه خود را به جای نقش اول داستان قرار ‌دهد، یعنی افسارش به دست نویسنده بیافتد و بعد از آن نویسنده هر حسّی را که خودش بخواهد در وجود مخاطب می سازد، هر جا که بخواهد او را خشمگین می‌کند و هر جا بخواهد او را به چیزی علاقه مند می‌سازد و قس علی هذا.

امیرخانی خیلی خیلی حرفه ای می نویسد! او در ارمیا به بهترین نحو این کار را انجام داده است. خواننده به خاطر همخوانی محتوای داستان با فطرتش، بارها خود را به جای ارمیا می‌گذارد و از دیگر سو ریتم و تکنیک‌های داستان، این همراهی و همدردی را تشدید می‌کند.

4- پیش از این در مورد حالات رزمندگان هنگام شنیدن پیام پذیرش قطعنامه 598 چیزهایی شنیده بودم اما در این کتاب اولین بار بود که فضای جبهه در روزهای پس از آتش بس برایم ترسیم شد، و چه قدر زیبا و تکان دهنده:

...در جبهه‌ها همه چیز به هم خورده بود. همه بی هدف راه می‌رفتند و هر دو تایی که به هم می‌ رسیدند، هیچ حرفی برای گفتن نداشتند. همدیگر را در آغوش می‌گرفتند، می‌گریستند و بعد هم در همان فضای حزن آلود همدیگر را رها می‌کردند و می‌رفتند. فضای جبهه سنگینی سکوت را تحمل می‌کرد و هیچ نمی‌گفت تا سکوت بماند. گاه گاهی صدای گریه‌ای سکوت را می‌شکست و باز هم سکوت جای خود را در گریه‌ها باز می‌کرد. جبهه بدون صدای تیر و خمپاره به یک خاطره حجم دار بدل شده بود. از جمع‌های بزرگ داخل حسینیه خبری نبود. دیگر تعداد زنده‌ها و مرده‌ها مشخص شده بود. زنده‌ها می‌دانستند که دیگر شهید نمی‌شوند و تلاش بیهوده است...

5- اصولاً از کتاب‌هایی که با ورق زدن آن به یاد این سخن امام می‌افتم خیلی خوشم می‌آید: ((از صدر اسلام تاكنون دو طريقه، دو خط بوده است: يك خط، خط اشخاص راحت طلب‏... يك دسته ديگر هم انبيا بوده‏اند و اولياى بزرگ‏...))

در ارمیا، این دو خط بارها و بارها ترسیم شده است. در یک طرف خط دکتر روانکاو پیش از رفتن به جبهه وجود دارد، خط همکلاسی‌ها و هم تیمی‌ها و کارمندهای اداره آموزش دانشگاه وجود دارد، خط پدر و مادر ارمیا وجود دارد، خط رییس معدن وجود دارد، خط مسافران و رانندد تاکسی وجود دارد، خط مداح حسینیه وجود دارد، خط شماره 11 برق وجود دارد، خط کسی وجود دارد که در مراسم ارتحال امام به فکر خرید زمین اطراف برای کار اقتصادی است و در سوی دیگر هم خط ارمیا، مصطفی و سهراب، خط دکتر روان کاو متحول شده، خط رزمندگان قرار دارد، خط امام قرار دارد، خطی که به خاطر آن، بجز در ((لا اله الاالله)) به کسی نه نمی‌گوید، خطی که باعث می‌شود ارمیا از خیلی چیزها چندشش بیاید، و خطی که باعث می‌شود سختی پتک زدن در معدن را به راحتی ترسیم با مداد راپید در دانشکده عمران ترجیح دهد. و خطی که باعث می شود همان معدن را با شنیدن خبر ارتحال امام رها کند.

امیرخانی که در داستان سیستان، ((مؤمن در هیچ چارچوبی نمی گنجد)) را تکیه‌کلام یا بهتر بگویم تکیه‌نگاشته خود انتخاب کرده بود اینجا برای اینکه صریح‌تر بگوید که به دنبال ترسیم دو خط بوده است، ((انگار نه انگار که جنگ شده)) را از زبان ارمیا مکرر استفاده می کند.

6- در صحنه ای که ارمیا در جاده جنگلی شمال به نماز می‌ایستد هر چه جستجو کردم ارمیا یک نمازش را فقط خواند، یعنی نماز عصرش را نخواند! نمی‌دانم این جزء اشتباهات نویسنده است یا باز هم رمز و رازی در آن است. اصولاً به نظر من ارمیایی که امیرخانی تصویر کرده است نمی‌تواند در اول وقت، یادش نباشد که باید نماز بخواند. این را باید از اشکالات این رمان زیبا دانست.

7- و اینکه سراسر کتاب مراقبه است و محاسبه و شرمندگی و بیداری.

امیرخانی در کل کتاب می‌خواهد مثل سید مرتضی آوینی بگوید این فقط پندار ماست که شهدا رفته‌اند و ما مانده‌ایم:

ـ ارمیا چیزی توی سنگر جا نگذاشتی؟

ـ چیزی نه... یعنی چرا، من یک مرد را توی سنگر جا گذاشتم، یعنی نه، یک مرد مرا جا گذاشت.

***

ـ کار به کجا رسیده که ما برای مصطفی دعا می کنیم. او باید برای ما دعا کند نه ما برای او...

***

ـ پس بنویسم شهید به شما خیلی هم نزدیک نبود.

ـ نه ننویسید! بنویسید نزدیک بود. خیلی هم نزدیک بود. یک متر بیشتر فاصله نداشت... یک متر که فاصله ای نیست. بنویسید ارمیا معمر آدم نیست، ناخن است، باید گرفتش، کوتاهش کرد. بنویسید هنوز هم آدم نشده، وگرنه من که تازه نمازم تمام شده بود، بنویسید... .

***

ـ ... مصطفا وسایل شخصی نداشت، برای هیمن ازش هیچ چیزی نماند. آن وقت من به یک مهر که شش ماه است  رویش نماز می خوانم جوری علاقه دارم که دل آن بیچاره را می‌شکنم. آن مهر نبود، بت بود... چند دقیقه بعد از در سنگر دود بیرون می‌زد...

علم مي‌گويد ماهي به‌خاطر دور شدن از آب به دلايل طبيعي مي‌ميرد. اما هرکس يک بار بالا و پايين پريدن ماهي را ديده باشد تصديق مي‌کند که ماهي از بي‌آبي به دليل طبيعي نمي‌ميرد، ماهي به‌خاطر آب خودش را مي‌کشد.

ارميا / رضا اميرخاني