الیه یصعد الکلم الطیب

موضوعی که مورد تحقیق بنده قرار گرفته، بررسی آثار رضا امیرخانی‏ست. پرداختن صرف به آثار یک نویسنده به‏جای بررسی سیر یک قالب در بازۀ زمانی سی‏سالۀ انقلاب اسلامی، مهمترین وجه افتراق این تحقیق با تحقیقات دیگر دوستان‏ست و به‏همین خاطر هم، مزایا و معایبی دارد که از ذکرشان می‏گذرم. در طلیعۀ مطلب و به‏عنوان مقدّمه، لازم می‏دانم تا دسته‏بندی و معرّفی کوتاهی از آثار منتشر شدۀ امیرخانی ارائه کنم. کتابهای او را در یک دسته‏بندی کلی بر اساس قالب، به‏دو بخش داستان و غیرداستان تقسیم می‏کنم.

الف) آثار داستانی

از امیرخانی تاکنون پنج کتاب در حیطۀ ادب داستانی به‏چاپ رسیده که عبارتند از:

1- ارمیا: رمانی‏ست در 275 صفحه که نخستین بار به‏سال 1374، نشر سمپاد آن‏را منتشر کرد و از چاپ چهارم به‏بعد، توسّط انتشارات سورۀ مهر تجدید چاپ شد و تا امروز به‏چاپ نهم رسیده‏است. ارمیا داستان دانشجوی مرفهی به‏نام ارمیاست که عازم جبهه می‏شود و در واپسین روزهای جنگ، نزدیکترین دوستش، مصطفا به‏شهادت می‏رسد. پایان داستان مصادف‏ست با تشییع جنازۀ امام خمینی و افتادن ارمیا زیر دست‏وپای تشییع‏کنندگان.

2- ناصر ارمنی: تنها مجموعۀ داستان کوتاه نویسنده است. این مجموعه را کتاب نیستان اوّلین بار در سال 1378 منتشر کرد و تاکنون نُه بار تجدید چاپ شده.

3- من‏او: معروفترین اثر امیرخانی‏ست که ابتدا در سال 1378 به‏چاپ رسید و نشر سورۀ مهر تابه‏حال آن‏را بیست‏وپنج بار تجدید چاپ کرده. من‏او رمانی‏ست 530 صفحه‏ای و زندگی عاشقانۀ «علی فتاح» را روایت می‏کند.

4- ازبه: داستان بلندی‏ست در قالب نامه‏هایی که میان شخصیتها ردّوبدل می‏شود. ازبه داستان خلبان جانبازی‏ست که می‏کوشد دوباره پرواز و خلبانی را تجربه کند و نهایتا ً به‏کمک یکی از دوستانش و البته به‏صورت غیرقانونی، موفق به‏این کار می‏گردد. ازبه را کتاب نیستان ابتدا در سال 1380 به‏چاپ رساند و تابه‏امروز نُه بار تجدید چاپ شده‏است.

5- بیوتن: آخرین اثر داستانی امیرخانی، رمان 480 صفحه‏ای بیوتن‏ست، دربارۀ ماجراهای شخصیت ارمیا در ایالات متحد. این اثر که اکنون به‏چاپ هفتم رسیده، اوّل بار توسّط نشر علم در سال 1386 چاپ و در بیست‏ویکمین نمایشگاه بین‏المللی کتاب رونمایی شد.

ب) آثار غیرداستانی

در حال حاضر سه کتاب غیرداستانی از امیرخانی در بازار موجودست:

1- داستان سیستان: خاطرات سفر ده‏روزۀ امیرخانی‏ست همراه رهبر به‏استان سیستان‏وبلوچستان در 300 صفحه. این کتاب در سال 1382 توسّط مؤسّسۀ انتشارات قدیانی به‏طبع رسید و تابه‏حال سیزده بار چاپ شده‏است.

2- نشت نشا: مقاله‏ای‏ست بلند در باب پدیدۀ فرار مغزها با رویکردی جدید. این کتاب 100 صفحه‏ای را انتشارات قدیانی در سال 1383 منتشر کرد و دوازده بار تجدید چاپ شده.

الیه یصعد الکلم الطیب

پیش از آغاز:
بخش نخست
در یادداشت پیشین، به‏معرّفی اجمالی آثار منتشر شدۀ رضا امیرخانی پرداختیم. در این مطلب و مطالب آتی، بررسی مختصری داریم بر این آثار، و این مقوله را از آثار داستانی امیرخانی آغاز می‏کنیم. یادداشت پیش‏ رو، به‏بیان پس‏زمینۀ غالب این پنج کتاب اختصاص خواهدداشت.

***
داستانهای امیرخانی، همگی زمینۀ مذهبی و دینی دارند؛ جز چند داستان از مجموعۀ «ناصر ارمنی»، مثل «انگشتر»،«یک پژوهش خشن» و «سال نو». این ‏زمینه و محتوای مذهبی، بعضا ً در قالب داستانهای مرتبط با دفاع مقدّس و جنگ هشت‏ساله ریخته می‏شود و نمود پیدا می‏کند؛ از جمله در رمان «ارمیا» و «ازبه» و داستانهای کوتاه «زمزم» و «سه نفر» و «گوش شنوا». نمونۀ داستانهای با تم (theme) مذهبی هم در رمانهای «من‏او» و «بیوتن» و داستان کوتاه «رتبۀ قبولی» دیده می‏شود. به‏عقیدۀ من، «من‏او» و «بیوتن» نقاط اوج داستانهای امیرخانی در این عرصه‏ها هستند و علی‏الخصوص «بیوتن»، نیازمند بحث مشبع جداگانه‏ای‏ست.

این پس‏زمینه که در داستانهای امیرخانی به‏چشم می‏خورد، بی‏شک مرهون انقلاب و فضای حاکم بر جامعه در سالهای پس از آن‏ست و این مسأله، یکی از پارامترهای قانع‏کننده برای بررسی آثار او‏ست، به‏هنگام تحقیق در حوزۀ ادبیات داستانی ادبیات انقلاب. (دوست عزیزم، آقای باطنی، در یادداشتهایشان به‏تعریف ادبیات انقلاب خواهند پرداخت – اینجا)

داستانهای امیرخانی را می‏توانیم نمونه‏ای به‏حساب آوریم از تلاشهای داستان‏نویسان مذهبی دورۀ حاضر، در راستای سوق دادن دو نوع ادبی داستان کوتاه و رمان، در جهتی که مفاهیم و مضامین دینی و مذهبی و آرمانهای انقلابی را در خود منعکس کند. گروهی، این انواع ادبی را، ازآن‏رو که ساختۀ غرب‏ست، فاقد این قابلیت می‏دانند که بتواند مسائل شرقی و مهمتر از آن، مسائل دینی و اسلامی، و خلاصه آن چیزهائی که به‏عنوان اهداف و آرمانهای رسمی نظام سیاسی کشور ما در طول سی‏سال گذشته مطرح شده، در خود جای دهد. این افراد، همین عقیده را دربارۀ مثلا ً سینما هم مطرح کرده‏اند. نتائج آثار افرادی از نوع امیرخانی که در راه نزدیک کردن این دو مقوله به‏هم، و گنجاندن مضامین انقلابی و اسلامی در قالبی اصالتا ً غربی کوشیده‏اند، نتائجی قابل بررسی و دقت‏ نظر در این بحث خواهند بود. موفقیت یا عدم موفقیت این قبیل داستانها، پاسخی درخور و تأمّل‏برانگیز‏ست در این‏باره.