غم غربت و از خود بيگانه‌گي، نقدي بر بيوتن از جناب رحمت حقي‌پور
مي گويند تكرار كسالت آور است، اما اين گزاره در هنر و ادبيات كه به لحاظ موضوعي، مجموعه اي از تكرارها را در بر ميگيرد، چندان مصداقي پيدا نميكند. هنرمند، دست به هر سوژه اي كه بزند، يحتمل پيشتر از او در شكل و بياني ديگر، گفته آمده است. همين نكته دشواريِ كارِ او را دو چندان ميكند؛ حالا باز آفرينيِ موضوعي تكراري مي بايد به شيوه اي انجام گيرد كه در نگاه نويسنده و مخاطب، جلوه اي بكر و تازه داشته باشد. در واقع معيار و ملاك مطلوب بودن آثار هنري را ميزان قوت و زيبايي ي شيوه اي تعيين ميكند كه هنرمند به وسيله ي آن، انديشه اي را نقش زده است. آنچه كه در رمان «بيوتن» آخرين رمان «رضا امير خاني» گفته مي آيد، تراژدي زندگي گروهي از مهاجران ايراني است كه در امريكا، به غم غربت و از خود بيگانگي گرفتار آمده اند؛ همان دغدغه اي كه بعد از انقلاب، براي بسياري از نويسندگان وطني، به نوعي وجود داشته است. نام هاي آشنايي مثل تقي مدرسي، گلي ترقي، اسماعيل فصيح و محمود گلابدره اي با همين دستمايه، آثاري نوشته اند كه در نوع خود قابل درنگ و تامل هستند. اما آنچه كه كار «اميرخاني» را متمايز نشان مي دهد، حجم، گستردگي، نوآوري در ساختار و حتي رسم الخط، تعدد شخصيتها و خرده روايت هاي گيرا و پر كششي است كه يكي از ويژگي هاي معنايي رمان يعني (مانايي حوادث و شخصيتها) را در ذهن خواننده شكل مي دهد. در «بيوتن» رگه هاي مشخصي از آثار ديگر «اميرخاني»، به ويژه رمان «من او» را مي توان پيدا كرد. (سيلور من)ها يا همان مردان نقره اي كه گونه اي مدرن از تكديگري را نمايش مي دهند، خواننده را به ياد گداهاي رمان «من او» مي اندازند كه اگر چه جزو شخصيتهاي فرعي داستان بودند، ولي با قدرت پردازش نويسنده، چنان در لايه هاي ذهن مخاطبان رسوب كرده اند كه مرور زمان نمي تواند آنها را پاك كند.
«ارميا» نام اولين رمان نويسنده بود؛ و حالا نام شخصيتِ اصليِ رمان «بيوتن» است. او كه سالهاي انقلاب و جنگ را پشت سرگذاشته، گذارش به ينگه دنيا مي افتد. فصل افتتاحيه رمان، با تصويري از «سيلور من» نماد فقر مدرن، شروع مي شود: «مادر دست در كيف ميكند و سخاوتمندانه يك سكه ربع دلاري نقره اي رنگ به كودك مي دهد تا برود و بيندازد در كاسه گدايي مرد نقره اي. كاسه نقره اي كنار بساط سيلور من است. كنار چند روزنامه نقره اي، يك ساك دستي نقره اي و يك ضبط صوت دو بانده نقره اي. سيلور من دكمه ديگري را فشار مي دهد: گادبلس يو(خدا به ات بركت بده...)ص8».
در محوطه ورودي ترمينال پروازهاي دلتا، آرميتا و خشي، براي استقبال، منتظر ورود ارميا هستند. آرميتا با رفتار خود نشان مي دهد كه بسيار بي قرار ارمياست. فرودگاه جي.اف.كي. نيويورك با آن فضاي تازه داستاني اي كه دارد، خود به خود اسباب جذب و همراهي مخاطب را با ماجراهاي داستان فرا هم مي آورد. چنين حال و هواي جديدي به طور خود كار، آدمهاي جديد و فرهنگ هاي جديدي را وارد صحنه خواهد كرد كه تقابل و تعامل آنها با يكديگر، توالي حوادث و خرده روايتهاي داستان را عينيت مي دهد. يكي ديگر از ويژگيهاي مهم «بيوتن» كه شايد در آثار داستاني ديگر كمتر به چشم بيايد، مواجهه خواننده و حتي شخصيتهاي داستان، با علامت سؤالهاست؛ سؤالهايي هستي شناختي، كه هر ذهني را با خود درگير ميكند.
«ارميا كيست؟؟!» اين سؤال را هم ارميا و هم مخاطبِ داستان، بارها از خود ميپرسند... نويسنده، طرح از پيش آماده اي براي هويت دادن به اين شخصيت ندارد كه منش او را از طريق اعمال تعيين شده اي، براي مخاطب آشكار كند. او فقط قصه اش را تعريف ميكند؛ قصه به معناي عام كلمه كه متاسفانه اين روزها در ادبيات داستاني ما خيلي كم به چشم ميخورد. «بيوتن» رماني است كه همه شخصيت هاي آن لامحاله با خود و ديگران درگيري دارند؛ و اساس روايت داستان در بستر همين درگيريها قوام پيدا كرده است.
استفاده از گزاره ها، جمله هاي قصار و آواهايي كه به صورت نوعي تكرار و ترجيع در جاي جاي متن مي آيد، از تمهيدات ظريفي است كه نويسنده با كاربرد مناسب آنها، اين درگيري هاي دروني و بيروني را پيش مي برد، مانند :
«و ديگر آسمان را نخواهي ديد».
«بايد با آرميتا حرف بزنم...»
«بنده شناس، ديگري است.»
«قبله حاجات مني لاس و گاس
كعبه آمالِ مني لاس و گاس...»
«يك سيلور كوارتر، كسي را نكشته است اما به يك سيلور من زندگي ميبخشد»
«البالا ليل و الا...»
ارميا، از طرفي با نيمه مدرن و نيمه سنتي خود، درگيري دروني دارد؛ و از طرفي هم درگيري بيروني او با آدمها و جهاني است كه همه ارزشهاي انساني او را ناديده گرفته اند. او نميخواهد در چرخه اين ابتذال غربي، گرفتار بماند و به شخصيتهاي بي هويتي مثل خشي، مياندار، جاني و... استحاله پيدا كند. ارميا با آرميتا ازدواج ميكند؛ اما همچنان خودش است؛ چه در نيويورك باشد، چه در لاس و گاس، و چه در هر جاي ديگر دنيا، لباسي ساده ميپوشد و گوشت ذبح حلال ميخورد و چشم و دستش را پاك نگه مي دارد و نماز و روزه اش را قطع نميكند. ارميا، عابد و پارسايي تارك دنيا نيست كه براي دوري از گناه و جهنم، خود را در گوشه دنج پنهان كند؛ او انساني است كه در محيطي آلوده و خاكستري زندگي ميكند، اما هرگز در آن حل نميشود. ارزش و آرمانهاي گرامي اش را از دست نمي دهد؛ گيرم كه در اين راه تاوان سختي هم بپردازد، كه ميپردازد... بايد «بيوتن» را خواند و از گيرايي ي يك رمان ايراني، روزها و شبها لذت بُرد...
در همين رابطه :
منبع: پگاه حوزه
